Adelae Comitissae

 

Vadis ut insolitos uideas, mea cartula, fastos

      Vt regum thalamos et comitum uideas.

Vadis ut egregiam michi gratifices comitissam,

      Si tamen ipsa prius gratificeris ei.

5

Gratificeris ei dicens: "Comitissa, ualeto,

      Reginae potius nomine digna, uale".

Haec est illius, si nescis, filia regis

      Anglos indomitos qui domuit gladio,

Qui sibi Normannos tollentes iura paterna

10

      Perculit ense fero subposuitque iugo.

Iste procellosas pro littore duxit abyssos

      Et quasi conduxit littora littoribus.

Iste, licet sumptus superauerit imperiales,

      Tantae plenus erat fertilitatis opum

15

Vt uix thesauros aliquis perpenderit eius,

      Largus militiae, largus et aecclesiae.

Denique tantus erat ut solus fecerit orbem

      Numen ad imperii subtrepidare sui.

In dubio tamen est quae stirps utriusque parentis,

20

      Cum mage par fuerit, clarior extiterit.

A patribus proauis pater editus utpote consul

      Extulerat proauos ex probitate sua,

Addideratque suis nunc tantum rebus honoris

      Quantum res olim patribus addiderant.

25

Sed neque distabat a tanto coniuge coniunx

      Quam sublimabat regia nobilitas,

Quae deducta potens a nobilitate potenti

      Terrae Flandrensis nobile germen erat.

Hosque pares geminos sibimet sic fata dicarant

30

      Vt speciale forent coniugii specimen

Regem regina reginam rex decorabat

      Et decus alter erat et decor alterius.

Non uirtute minor successit filia patri,

      Excepto quod non militis arma gerit.

35

Arma tamen gereret nisi mos opus hoc inhiberet

      Nec fas est ferro tenella membra premi.

Vna tamen res est qua praesit filia patri,

      Versibus applaudit scitque uacare libris,

Haec etiam nouit sua merces esse poetis,

40

      A probitate sua nemo redit uacuus.

Rursus inest illi dictandi copia torrens

      Et praeferre sapit carmina carminibus.

Ergo ne timeas, nimis est affabilis ipsa,

      Ipsa dabit tempus, et dabit ipsa locum.

45

Vtque reor, non te Comitissa remittet inanem,

      Sis licet ipsa rudis, more suo faciet

Nec tibi praestabit tantillum quod meruisti,

      Praestabit quod sit lausque decusque suum.

Pene sua est orbi iam munificentia nota,

50

      Extremos homines iam sua dona uocant.

Ipsa michi nota est, nec ego sum cognitus illi,

      Occuluit sibi me rustica simplicitas

Nec nunc auderem praemittere carmen ad illam,

      Sed uoluit mandans carmen habere meum.

55

Quidlibet audiuit nuper de carmine nostro,

      Innuit applaudens quatenus adiciam.

Adicio non quod par esse suae probitati

      Possit, sed uigeat ex probitate sua;

Materies grandis mea carmina nobilitauit,

60

      Non mea nobilitant carmina materiam.

Hanc morum probitas, hanc castum pectus honestat,

      Nobilis hanc soboles ornat amorque uiri.

Sunt tamen et multi, quos commendare puellis

      Et decus et probitas et sua forma queat,

65

Hanc qui temptassent. Sed quid temptasse iuuaret?

      Seruat pacta sui non uiolanda thori.

Hanc decor insolitus et inequiperanda uenustas

      Commendatque simul gratia colloquii.

Sed quis tam duram silicem mollire ualeret?

70

      Inspiciunt sine re, sed iuuat inspicere;

Praemia magna putant dum spe pascuntur inani,

      Irritantque suos hoc inhiando oculos.

Nec mirum, quoniam species sua tanta refulget

      Debeat ut cunctis praefore uirginibus.

75

Hanc ego uidissem, nisi rusticus erubuissem;

      Ipsam quippe loquens, inspicere erubui.

Tunc, nisi palantes obliquarentur ocelli,

      Mox exhausisset omnia uerba michi.

Gorgone conspecta, quamplures destituuntur

80

      Taliter a propriis protinus officiis,

Et coram Circe sic multi diriguere:

      Non etenim poterant lumina ferre deae.

Vix ideo uidi, uidisse tamen reminiscor.

      Vt reminiscor ego somnia uisa michi.

85

Sic me sepe nouam lunam uidisse recordor,

      Vel cum uix uideo, meue uidere puto,

Vix ipsam uidi sed sicut et ipse recordor

      Dianae species anteferenda sua est.

Participaturus uerbis ipsius, ad ipsam

90

      Accedo et thalamos ocius ingredior.

De me quippe suis, ueluti praesaga, ministris

      Dixerat; hac de re promptius excipior.

Obstupui, fateor, substans in limine primo,

      Elisios campos esse ratus thalamos.

95

Nam thalamos operis aulaea recentis obibant,

      Quae cum materies tunc pretiaret opus:

Serica materies, opus est quod uiuere credas,

      Quod nobis iteret historias ueteres.

Hinc uideas elementa nouo moderamine iuncta

100

      Et librata suis singula ponderibus:

Antiquumque cahos uideas in parte sequestra:

      Aer, terra manent insimul, ignis, aqua.

Asisterat dictans operantibus ipsa puellis

      Signaratque suo quid facerent radio.

105

Erumpit caelum, tellus manet, ignis et aer

      Iam uelut euadunt mobilitate sua;

Corpora iuncta simul faciunt et corpora uiuunt;

      Desuper, ut decuit, est Opifex operi.

Pigras dilabens terras interluit amnis,

110

      Vndae concretae conficiunt maria.

Viuunt impariter iumenta, uolatile, repens;

      Omnibus his superest, ut dominetur, homo.

Hinc ad diluuium protendit linea patrum:

      Nomina scripta legas, gesta recensa notes.

115

Arbore sub quadam stetit antiquissimus Adam,

      Fructum carpebat Eua uiroque dabat;

Quidam crudelis frater, crudelior hoste

      Atque homicida, Chain, percutiebat Abel.

Ecce locum uideas, quem turba uocat Paradisum:

120

      Hic quasi perpetuat inueteratus Enoch.

Diluuium campis superest et montibus altis;

      Dumque natare licet, uiuida quaeque natant:

Et lupus, et ceruus, et bos, et tigris, et agnus,

      Pace noua mites, ecce natant pariter.

125

Mirantur montes in summo uertice pisces,

      Aequora mirantur quod leo piscis erat.

Haec quoque deficiunt, uita sibi deficiente;

      Quae modo uiuebant putida tabe fluunt.

His inhiare fuit horrorque et grata uoluptas,

130

      Omnia sic uideas ut quasi uera putes.

Arca ferebatur, quo se tulit impetus undae;

      Imbres deficiunt et minuuntur aquae,

Apparent montes, occulta renascitur arbor,

      Hinc procera magis quo tenuatur aqua.

135

Ecce refert oleam rediens lutulenta columba;

      Putribus incumbis, corue, cadaueribus.

Limosi montes limosaque paruit arbor,

      Lurida uisa fuit quaeque superficies.

Hoc opus, hoc uelum thalami primordia uestit,

140

      Illa parte domus qua domus est breuior.

At domus in longum, uelis obtenta duobus,

      Temporis eiusdem dissona signa dabat.

Sensus imaginibus erat alter, et altera gens est:

      Hac genus Hebreum, hac fabula Greca fuit,

145

Tunc uideas Noe plenum cratera tenentem

      Et ueteris reliquos historiae titulos.

Pectine sublimi discernit sidera canus

      Defectusque senex gignere discit Abram.

Excidium Sodomae signatur, sulphura, flammae;

150

      Obnubunt frontem conscia corda manu.

Antiquus Iacob uirgas decorticat estque

      Astans propter oues, pastor et ipse gregis.

Venditus est Ioseph, Pharaonis et horrea complet;

      Fratribus indulget redditus ipse patri.

155

Ecce uidebatur famosi gloria Moysi

      Israhelitam qui doceat populum;

Nec minus et Iosue succedit in ordine Moysi

      Succeduntque duces regnaque iudicibus.

Quae memoranda putes et claro digna relatu

160

      In ueli serie singula conspiceres.

Consummatur opus ueli sub imagine regum,

      In reges tempus ducitur a patribus.

En Dauid magnus fulgebat, gloria regum,

      Cuius in aeternum fama superstes erit.

165

Hic puer inter oues caput amputat ipse Goliae,

      Hic latet, hic tandem regia sceptra tenet.

Hinc Salomonis opes et caetera facta sequuntur,

      Et reges alios illud opus memorat.

Alterius ueli spaciosa uolumina Grecas

170

      Ostendunt umbras et sua sacra tenent.

In serie prima Saturnia regna leguntur;

      Iam furit in patrem Iuppiter ille deus.

Aurea prima micant, argentea secla secunda,

      Aerea tercia sunt, ferrea quarta rigent

175

Fictilis extremae fit imago posteritatis;

      Singula tempus habent gesta locumque suum.

Interponuntur multarum tempora rerum,

      Ambages ueterum Grecaque fictitia.

Tempora Deucalion humana elapsa reformat

180

      Et sua Pirra viro suggerit auxilium.

En auriga nouus, huius quoque nescius artis,

      Terras exurit Pheton et ipse ruit.

In uolucrem uersus rapit omnipater Ganimedem,

      Exemplumque manet criminis ipse deus.

185

Iuppiter in taurum super equora subuehit Io;

      Cathmus Agenorides uertitur in colubrum;

Argi uertuntur decepti lumina centum

      In uolucrem pictam; nunc quoque uiuit auis.

Humidus indicit terris sua festa Lieus;

190

      Qui renuunt mutat in uarias species.

Piramus et Thisbe gladio moriuntur eodem;

      Ex ipsis autem fabula picta manet.

Conspiciuntur ibi speculantes Ermafroditum

      Et querunt talis quid sibi forma uelit.

195

Orpheus Euridicem Stigiis a sedibus effert;

      Lex datur, at legem praeproperus uiolat.

Narcissus, propriae pellectus amore figurae,

      Totus amat semet, semet amando furit.

Tot portenta quidem portenta et mille sequuntur

200

      Et totidem rursus quae sequerentur erant.

Nec uacat a Paride sinuosi pagina ueli

      Nec Troiae antiquum defuit excidium.

Conditur Alba uetus, Romani semina regni,

      Famosae retinet quae monimenta suis.

205

Et res Romanas, et centum nomina regum

      Illud habetat opus, iam quoque finis erat.

Ambit enim lectum dominae mirabile uelum

      Quod tria materia iungat et arte noua.

Nam manus artificis sic attenuauerat artem

210

      Vt uix esse putes quod tamen esse scias.

Aurea precedunt, argentea fila sequuntur,

      Tercia fila quidem serica semper erant.

Sic quoque cura sagax tenuauerat ambo metalla

      Tenuius ut nil hoc posse fuisse rear.

215

Tam subtilis erat quam texit aranea tela

      Et tenuis plus, si tenuior esse potest.

Quid subtile magis non Pallas nere doceret,

      Si praesens Pallas nentibus ipsa foret.

Non meliore stilo formas perarasset Arachne,

220

      Si studio praesens ipsa magistra foret.

Fama uetusta refert, nisi fama uetusta sit anceps,

      Has geminas artes exseruisse suas,

Vt studio celebri sibi uendicet utraque nomen -

      Aggrediuntur opus, historias replicant.

225

Incumbit Pallas itidemque incumbit Arachne;

      Propositae titulus laudis utramque ciet.

Sed neutram sperem praesens opus exuperasse,

      Cum superet praesens et precio et studio.

Interlucebant rutilo discrimine gemmae

230

      Et margaritae non modici precii.

Denique tantus erat uelo fulgorque decorque

      Vt Phebi dicas exuperasse iubar

Porro recenseres titulorum scripta legendo

      In uelo ueras historiasque nouas.

235

Ecce uidebatur Normannia foeta uirorum

      Nomine Guillelmum progenuisse ducem.

Finibus a patriis in primis hunc abigebant

      Et profligabant iura paterna sui.

Protinus hos princeps nimia uirtute subactos

240

      Legibus edomuit supposuitque suis.

Hic successiua serie de consule consul,

      Mox extra seriem de duce Cesar erit.

Ecce micat caelum, rubeus micat ecce cometes;

      Crinibus effusis fulgurat in populos.

245

At ne de stella nos uana putes cecinisse,

      Vidimus hanc omnes plus quoque quam decies.

Stella fuit stellis aliis conspectior ipsa

      Et, nisi longa foret, altera luna fuit.

Quippe uidebatur uestigia uerrere longa

250

      Et longe proprias spargere retro comas.

Antiquata patrum miratur et obstupet aetas

      Quodque uident dicunt grandia signa fore;

Pectoribus matres admoto pignore dulci

      Pectus et os feriunt et noua signa timent;

255

A patribus responsa petit sibi iunior aetas

      Atque rogando senis pendet ab ore puer

Quid res portendat (tamen et portendere dicunt)

      Ignorant; multis fingere multa licet.

Ecce palatinos uirtus Normanna uocarat;

260

      Concilium faciunt, consilium capiunt.

Ipse loco residens Guillelmus in ediciori

      Quo decuit proceres more sedere iubet;

Postquam turba senum iuuenumque tacendo quieuit,

      Quo decuit dominum more locutus, ait:

265

"Cur, proceres nostri (iamiam cohibete tumultum),

      Vos huc excierim, protinus expediam:

Legati rediere mei, quos ipse petitum

      Direxi nuper Anglica regna michi.

Anglica regna michi serie consanguinitatis

270

      Succedunt, rege dum modo regna carent.

Insuper, heredem me fecit, dum moreretur,

      Proximus ille meus, et sua scripta dedit.

Legati ueniunt, iurant michi debita regna;

      Pollicitae fidei nos quoque credidimus;

275

Ipsos et nostros maturius accelerare

      Iussimus, ut regi foedera nostra ferant.

Inueniunt regem uelocius occubuisse,

      Credite, quam uolui quamque necesse fuit.

Quid non Anglorum praesumat spiritus exlex?

280

      Praesumpsere michi iura negare mea.

Quidam periurus quod nos diadema deceret

      Vsurpat; nobis missus et ipse fuit.

Ipse manu propria michi sacramenta peregit;

      Quam modo mentitur, tunc dedit ipse fidem.

285

Legatos audite meos. "Ipsosque profari

      Mandat; legati testificantur idem.

Direxere oculos in eos, dum fantur, et aures,

      Consulis attente denique uerba notant.

Adiecitque heros, quem regni sollicitudo

290

      Concutit, et probitas, ut sua iura petat:

"In dubiis rebus, queratur quid sit agendum,

      Egregii proceres; nam modo non dubito,

Non dubito quid agam; sed quod uolo, queso, uelitis.

      Inflectenda quidem iussio nostra manet.

295

Ipse tamen noui quia uos laudetis idipsum

      Quod probo, quod laudo, uosque probetis idem.

Non ego sum talis cui debita iura negentur.

      Nec sum Martis ego classica qui timeam.

Immo sum talis cui mox sua diuidat hostis,

300

      Diuisisse tamen si michi sufficiat.

Non hucusque fuit uestrae, proceres, probitatis

      Contemptos rebus uiuere uos propriis:

In Cenomannenses audax Normannia uires

      Extulit atque ipsos funditus edomuit.

305

Appula iura regit uirtus quoque uestras refrenat

      Et Romae feritas nomina uestra pauet.

Guischardum nostrum sperat fore mille uir<orum>

      Auditoque eius nomine febricitat.

Quid referam Gallos uos debellasse feroces

310

      Et totiens enses uos hebetasse suos?

An potuit uobis obstare Britannia tota?

      Andus enim uestros ipse timet gladios;

Burgulio siquidem clementia nostra pepercit;

      Andos ad Ligerim noster abegit equus.

315

Ergo uim solitam periurus sentiat Anglus

      Nec sua degeneres uos habeat rabies.

Hactenus, o proceres, uos nomine consulis usi,

      Consulis in regem nomen habete meum.

Nomen ego regis, uos diuitias habeatis

320

      Dumque uacat, uestras amplificate domos.

Omnibus illa bonis, ut nostis, terra repletur;

      Gens, imbelle satis et muliebre genus.

Non desunt nobis nisi si tantummodo naues:

      Ergo quae desunt quique parate rates.

325

Sitis uos omnes in quinto mense parati

      Nec det uestra moram segnicies zephiris.

Sumptus ipse dabo pugnacibus, arma parabo,

      Ipseque, si uultis, pro duce miles ero".

Suscipiunt alacres Normanni uerba iubentis

330

      Confirmantque suis ultima erba ducis.

Qualiter in siluis seuis aquilonibus arbos

      Qua uis impegit turbinis acta ruit,

Taliter edicto gens haec fauet imperiali;

      Ad sua quisque redit, iamque uacant operi.

335

Mox faber ex toto lignarius orbe uocatur;

      Vertitur in naues aedificare domos.

Non tot apes pariter carpunt Hiblea salicta,

      Nec tot Strimonia fertur habere grues

Quot sunt artifices, quot iussis artibus instant:

340

      Principis edictum praeproperabat opus.

Sentinas, remos, antemnas, transtra, cherucos

      Et reliquos usus omnis adaptat homo.

Ceduntur siluae, cadit ornus, quercus et ilex

      Deque suo pinus stipite diripitur,

345

Aduehiturque senex abies a montibus altis;

      Cunctis arboribus fecit opus precium.

Mox in littoribus uideas consurgere siluam

      Et loca plana uides quo modo silua fuit.

Ille potens Serses non tantam iungere classem

350

      Ne tantum potuit iungere nauigium.

Vtque magis stupeas, subito ter mille carinas

      Iungit et armato milite cuncta replet.

Has praeter, turbae fuerat sua cimba pedestri;

      Altera fert dominos, altera nauis equos.

355

Nauis et aurato surgebat regia rostro,

      Quae poterat tumidum non timuisse fretum.

A domina puppi clamatur: "Soluite funes!"

      Funes soluuntur; nauita quisque ruit.

Nauticus exoritur clamor mixtusque tumultus:

360

      Vxores, matres turbaque plorat iners,

Ista uirum uotis, haec uirgo salutat amicum

      Insequiturque oculis quaeque puella suum;

Ista serenatos reditus celeresque precatur,

      Nec uir nec mulier abstinet a lacrimis.

365

Vrbs Asiae regnique caput, Priameia Troia,

      Carmina quam Grecis subiacuisse ferunt,

Tunc cum bella Sinon captae misceret et ignes,

      Reddere tam magnum non potuit strepitum.

Imperii iussu ceduntur milia patrum

370

      Romae, Roma suis ignibus occubuit,

Tunc in clamorem damnumque dolorque coegit

      Innumeros populos praesidiumque fugae;

Tunc, licet immensum, non aequiperasse fragorem

      Istum crediderim, nunc ubi nemo tacet.

375

Sidera si caeli ruerent, si machina mundi,

      Si terras omnes aequora praeriperent,

Non haec maiorem poterant fecisse fragorem

      Nec fieret clamor amplior in populo.

Vt portum fugere rates altumque per aequor

380

      Fit uia, clamor abit, fitque repente quies.

Iam gubernator uentos et sidera spectat

      Incumbuntque suo iugiter officio;

Obliquando sinus in uentos carbasa uertunt;

      Tandem, tranquillo remige, littus habent.

385

Naues et proceres procerumque uocabula uelum

      Illud habet, uelum si tamen illud erat.

Vt ferus Anglorum princeps allabitur oris,

      Inquit: "Terra, uale, si michi, terra, faues.

Te uult periurus nobis auferre tirannus

390

      Periuriique reus debita nostra negat.

Detur periuro nobis te auferre tiranno

      Periuriique reo tollere nostra queam.

Nolo tuos agros, regio mea, depopulari;

      Hostibus hostis ero; pax, mea terra, tibi!"

395

Inde iubet qui signa ferant quique agmina ducant,

      Collocat extremos, collocat et medios.

Iam resonant litui, iam Martia classica clangunt.

      Milite cum multo comminus hostis adest.

Cum necdum pugnam miles Normannus inisset,

400

      Frigida corda graui diriguere metu.

Nam nec erat numerus nec erat qui dicere posset

      Aduersae gentis copia quanta fuit.

Hastarum multos densissimus ordo fefellit,

      Nam, nisi luceret lancea, silua fuit.

405

Hostis, equo abiecto, cuneum densatur in unum

      Qui, nisi desiperet, intemerandus erat;

Nam neque Normannus consertos audet adire,

      Nec ualet a cuneo quemlibet excipere.

Arcubus utantur dux imperat atque balistis,

410

      Nam prius has mortes Anglia tunc didicit:

Tunc didicere mori quam non nouere sagitta,

      Creditur a caelo mors superingruere.

Hos uelut a longe comitatur militis agmen,

      Palantes post se miles ut excipiat.

415

Spicula torquentur, multi stantes moriuntur,

      Gentes densatae non poterant cadere.

Tunc prae tristitia gens effera praeque pudore

      Egreditur palans insequiturque uagos;

Normanni simulantque fugam fugiuntque fugantes,

420

      Intercepit eos undique praepes equus;

Ilico caeduntur, sic paulatim minuuntur

      Nec minuebatur callidus ordo ducis.

Tandem iactura gens irritata frequenti,

      Ordinibus spretis, irruit unanimis

425

Tunc quoque plus solito fugientum terga cecidit

      Et miles uultum fugit adusque ducis;

Tunc Normannorum prope sunt exterrita corda

      Et tunc obtabant delituisse fuga;

Occisumque ducem uulgabat opinio uulgi:

430

      Hoc rumore magis marcida turba fugit.

Hinc titubare suos princeps presentit, et inquit

      (Et subito galeam submouet a capite):

"State, precor, nostri memores uestrique meique;

      Viuo quidem, uiuo, nil timeatis, ego.

435

Gens mea, quid fugitis? Praesto est uictoria nobis;

      Vtendum nobis omnibus est gladio.

En uires uestras uiresque probetis auitas:

      Iam fugient hostes, aggrediamur eos.

Quo fugeretis?" ait, "procul est a littore classis,

440

      Nos ipsam nobis spem simul abstulimus.

Moenia quae nobis? Vtendum est uindice dextra;

      In manibus uestris uiuere siue mori est".

Cornipedem properus calcaribus urget aenis

      Atque hostes subito fulminat ense fero.

445

Non Hector tantus Grecos, nec tantus Achilles

      Strauit Troianos, fortis uterque tamen.

Caetera turba ducem sequitur, furit ira pudorque,

      Iam cessisse pudet iamque manu geritur.

Hic ferit ense fero, ferit hic horrente machera

450

      Fit uia spiritibus uulnere multimodo.

Mars utrisque fauet partique arridet utrique,

      Quaelibet in cedem pars animata ruit.

Mors cita subsequitur, isti moriuntur et illi,

      Mors aderat gladiis praeproperata suis.

455

Lassari potuit, nisi fallor, turba sororum;

      Stamine non rupto, plurimus occubuit.

Multus abit moriens iniussus ad infera regna

      Fataque mille suis accelerant manibus.

Indemnis neutri cedet uictoria parti,

460

      Arida caesorum gleba cruore fluit.

Tandem, ne caeli praesagia uana fuissent,

      Normannis deitas propiciata fauet.

Perforat Hairaldum casu laetalis arundo;

      Is belli finis, is quoque causa fuit;

465

Is caput impurum regali cinxerat auro

      Sceptraque periura leserat ipse manu.

Anglica turba pauet, auget deus ipse pauorem

      Inque fugam legio tota repente labat

Nec posthac potuit populus tantus reuocari,

470

      Impetuosa fugit praecipitata manus.

Suffoccat multos, dum ceditur, impetus ipse;

      Multi tunc armis interiere suis.

Omnibus arma nocent; qui possunt arma reponunt,

      Qui modo pugnabat miles inermis abit.

475

Mox, laxis frenis, fugientum terga fatigat

      Normannus; multos proterit ales equus.

Normannos animat praesentis causa triumphi,

      Anglos rex cesus ac timor exanimat;

Normannos acuit ne bellum cras iteretur,

480

      Anglos sollicitat mors sibi contigua.

Acrior insurgit Normannus tigride foeta;

      Passim procumbit mitior Anglus oue.

Vtque lupus, quem seua fames ad ouile coegit,

      Parcere non nouit innocuis gregibus,

485

At non desistit pecus usque peremerit omne,

      Sic Normannorum non tepet asperitas.

Sed miserante Deo bellum clademque diremit

      Nox, Anglis spacium praesidiumque fugae.

Anglis nulla fuit nox oportunior illa,

490

      Qua ualuere suis consuluisse malis.

Nocte locum capiunt, quemcumque occasio prebet;

      Hi spelea tenent, hi frutices subeunt.

Nobilitas tenuata licet tamen occupat urbes

      Septaque muniuit moenia rarus homo.

495

Iamque dies aderat, cum dux uictricia signa

      Afferri mandat alloquiturque uiros:

"O genus infractum, gens inuictissima semper,

      Quos ad regna uocant lucida signa poli,

Quamuis bellorum uos debilitauerit ingens

500

      Impetus atque labor noctis et excubiae,

Carorumque licet sua corpora sint inhumata,

      Quidam letali uulnere deficiant,

Attamen ista dies hodierna laboribus instat;

      Haec nobis pacem sola dies pariet.

505

Res dilata nocet, nocuit dilatio multis;

      Anticipemus eis mutua colloquia.

Dum titubare licet inconsultique uacillant,

      Sunt inhibenda sibi tempora consilii.

Non graue sit nobis onus huius ferre diei:

510

      Pacem defessis lux hodierna dabit.

Dum titubant uicti, dum marcida colla supinant,

      Dum sine rege uagus est reliquus populus,

Aggrediamur iter, subito ueniamus ad urbes;

      Defunctorum animas Omnipotens habeat.

515

A spoliis igitur simul omnes abstineamus,

      Ne sint exuuiae multiplices oneri;

Cras autem spoliis laetari detur opimis;

      Augebo spoliis munera magna satis".

Ad ducis admonitus exercitus impetit hostem;

520

      Hos animi probitas, hos ducis urget amor.

Morte quidem plures retinentur, uulnere pauci:

      Ne desint pugnae uulnera dissimulant.

Alterius partis resonant ululatibus edes

      Nec locus a lacrimis est aliquis uacuus.

525

Non uacat a lacrimis mulier iuuenisque senexque,

      Nec tractabatur de patriae auxilio.

Ceptis interea properans dux impiger instat,

      Efferus hinnit equus, pugna parata micat.

"Hostis adest!" aliqui clamant a turribus altis;

530

      Frigore corda pauent, membra pauore rigent.

Arma uiris desunt, uir muris, rector utrisque;

      Non est qui iubeat more coire uiros.

Si tamen arma uiris, uir muris, rector utrisque

      Esset, turbaret haec simul ipse pauor.

535

Quid facient? Muros euelli, tecta cremari

      Seque trucidari pallida gens similat.

Turpe tamen censent si statim deditionem,

      Non de pace prius praemoniti, faciant.

Moenia cinxerunt quali potuere corona,

540

      Imbellis legio, uirgo, senex, pueri,

Vt quasi bellica gens de pace loquantur honeste.

      Dux procul a muris alloquitur proceres:

"Omnia temptemus: quid enim temptasse nocebit?

      Vrbi mandemus foedus amicitiae;

545

Si renuant foedus, capiemus iustius arma".

      Haec ait et pacem mandat eamque rogat.

Ciues accipiunt pacem pacemque redonant;

      Vrbs patet; excipitur dux alacri facie.

Protinus applaudit prouincia ciuibus illis;

550

      Collaudant factum suscipiuntque ducem.

Nobilitas, populus, urbes simul, oppida, rura,

      Supr<a> se regem constituere ducem.

Guillelmus consul rex est de consule factus

      Sanguinis effusi nuncia stella fuit.

555

Optinuit regnum rex optinuitque ducatum

      Dux, et sic nomen Caesaris optinuit

Solus et ipse duos, dum uixit, rexit honores,

      Cunctis Caesaribus altior et ducibus.

Nemo ducum melior, non regum fortior alter,

560

      Rex diadema gerens, dux ducis arma tulit.

Regis diuitiae, sua gloria, bella, triumphi

      In uelo poterant singula uisa legi.

Veras crediderim uiuasque fuisse figuras,

      Ni caro, ni sensus deesset imaginibus.

565

Littera signabat sic res et quasque figuras,

      Vt quisquis uideat, si sapit, ipsa legat.

Haec quoque si credas haec uere uela fuisse;

      In uelis uere, cartula nostra, legas.

Sin autem, dicas: "quod scripsit debuit esse,

570

      Hanc diuam talis materies decuit.

Ipse coaptando quae conueniant speciei

      Istius dominae scripsit et ista decent".

Denique quis cameram, quis digne tigna domorum

      Quisue pauimentum, quisue tot expediet?

575

Singula si refero, tibi tedia progenerabo,

      Nec tamen ista pigro sunt tenebranda situ.

Ergo breui calamo libabo caetera, non quod

      Materia caream, uel stilus obsit hebes,

Excessisse modum sed epistola nostra uidetur

580

      Nec res tanta magis non breuianda fuit.

Haec cortina deae lectum uicinior ambit

      Quae ducis et patris fert monimenta sui.

In thalami caelo caeli quoque nosse meatus

      Ipsius potes assiduamque rotam.

585

At quamuis staret, tamquam tamen ipsa rotabat

      Machina; sic studium fecerat artificis.

Aptaratque polos, Helicem simul et Cinosuram;

      Quaeque colore suo pinxerat et studio.

Lactea zona, suo distincta colore decenter,

590

      Et rubicunda simul et glatialis erat.

Zodiacus sua signa gerit, sua lactea zona,

      Circulus omnis adest et duo solstitia.

Extremus uertex Arcturus et ipse uocatus

      Visibilis nobis haec sua signa gerit.

595

Est polus Arcturum qui subuehat inque rotetur

      Hunc circa caeli machina tota simul.

Est polus, est regio cecis immersa cauernis

      Quam, quia conticuit pictor, ego taceo.

Circulus ipse duas habet et collimitat Vrsas,

600

      Nostris uisibilis appropiansque oculis.

Inter utramque iacet Serpens circumfluus Vrsam,

      In cuius flexu sistitur Vrsa minor;

Maiorem cauda complectitur, osque caputque

      Erigit, inque pedem circinat Herculeum;

605

Ipsum nempe caput urget pes Herculis alter

      Alter enim pes est curuus abusque genu;

Herculis et uultus tanquam conuersus ad Austrum

      Intuitu recto respicit Ophiucum;

Obsitus a lumbis est idem pelle leonis,

610

      Cuius crus dextrum mox Lira contiguat.

Albidus expansis Cignus uelut euolat alis;

      Cepheus est subtus, Cassiepia secus.

Andromedam uideas quae palmas tendit utrasque;

      Haec ceruice sua femina tangit Equum.

615

Deltoton a dextris est forma triangula iuxta

      Confinesque plagas Arietis obtinuit.

Quodque tenet Perseus caput est de Gorgone truncum;

      Hic Agitatoris calce caput reprimit;

A pede pes procul est, quia Taurum pes premit alter,

620

      Dextra caput gestat, leua manus gladium.

Arcturi custos, piger ille senexque Bootes,

      Respicit Arcturos Herculeumque pedem.

Herculis a dorso preclara Corona uidetur,

      Serpentis medii quae caput appropiat.

625

Anguifer a dorso, superapparente Sagitta,

      Vicinat uolucri quae Iouis armiger est;

Ipsa caput Cigni semper quasi mandere temptat.

      Delphinus semper obuius instat Equo.

Qua quoque Zodiaci magis ardua linea surgit,

630

      Cancri designant sidera solstitium;

Comportatque suos in semet Cancer Asellos

      Nec Praesepe suis bestiolis deerat.

Et qua Zodiacus declinat solque, gradatim

      Orbe rotante, ferus mox Leo subsequitur.

635

Proximat hunc Virgo quae librat in ordine pensas

      Sed Libram Scorpii brachia progenerant.

Scorpio subsequitur, quem Serpentarius angens

      Et uelut infestans calcat utroque pede.

Imminet Architenens, pedibus caudaque ferinus:

640

      Penna coaptat auem, sed facies hominem;

Haec uelut extenta minitatur forma sagitta.

      Tu, Capricorne, tenes altera solstitia.

Qua committuntur plaga lactea Zodiacusque,

      Albicolores sunt et niuei Gemini;

645

Separat a Tauro Geminos Agitator et Edi,

      Nam Taurum curuo percutit ipse pede;

Et pede producto Taurus petit Oriona,

      Orionis pes impetit Eridanum.

Eridanus siquidem, longo sinuante recursu,

650

      Appropians Caeto, Tela uocatur ob id.

Inde sequens Aries noctemque diemque coaequat;

      Tempus adaequat idem tempore Libra suo.

Succedunt Pisces. Tua stella refulget, Aquari,

      Tangere quae caudam uult, Capricorne, tuam.

655

In Piscem magnum diffundit Aquarius urnam,

      Bestia cui Pistrix proxima semper erit.

Ensifer Orion spectat confinia Tauri,

      Sub cuius pedibus est Lepus, inde Canis.

Infima nauis erat, nauis quae dicitur Argo;

660

      A pupi nauis ista propinqua Cani,

A prora uero Centaurus et ipsa supinam

      In dextra portat bestia bestiolam;

Hanc quoque Centaurus portare putatur ad Aram,

      Quae quasi sacra micat, igne sacro rutilans.

665

Centauro Nauique simul superastat Ylidris,

      Cui superest Coruus Vrceolusque simul.

Proximus Anticanis Geminis est, et preit Ydram;

      Vendicat hunc totum lactea zona sibi.

His inerant signis superedita nomina semper

670

      Stellarum numerus, tempora, circuitus.

Littera signabat superaddita nomina signis,

      Signabat cursus, tempus et officium.

Horologos etiam possem numerare meatus,

      Copia sed fecit me cumulata inopem.

675

Hoc fuerant camerae laquearia picta labore,

      Singula signabat forma colorque suus.

Preterea septem, spatio sed non in eodem,

      Stellas conspiceres inferiore loco.

In curru proprio quasi stabat Solis imago

680

      Isque uidebatur irradiare domum.

Lucebant radii, lucebat feruidus axis,

      Efflabant ignem naribus eius equi.

Luna sibi suberat, speciemque globumque retentans

      Ipsa; suum lumen Sol tribuebat ei.

685

Nam quando obliquis sibi uultibus aduersantur,

      Conspicitur proprio Luna uigere globo;

Mox geminum cornu semesa uidetur habere

      Paulatimque uelut deficit in nichilum.

Cum uero fratri succedit tramite recto,

690

      Exhilarata, micans pleniter orbe suo,

Tunc fit ut eclypsin sol ipse pati uideatur,

      In rectum cum fit obuia luna sibi.

Algens Saturnus, inopacus decrepitusque,

      Quem ueterana facit frigiditas sterilem,

695

Vix in ter denos cursum piger explicat annos,

      Tam lento speram circuit ipse pede.

Stella benigna Iouis, et patre citatior ipsa,

      In bis sex annis signiferum peragrat.

Horridus et siccus Mars belliger immoderatus

700

      Siue furit flammis, siue cruore rubet;

Ipse repentinos mortalibus edere morbos

      Dicitur aut populis horrida bella parat.

Signiferum fertur annis lustrare duobus,

      Estque diu Martem cernere cum nequeas.

705

Fulgebat Veneris formosa binomia stella

      Roscida, clara, micans et gemina specie.

Esperus est sero, mane quoque Lucifer ipsa;

      Sero Venus fulget, maneque ridet ouans.

Stella salutaris applaudit amantibus ipsa;

710

      Ocior haec anno signiferum peragrat:

Nam quadraginta ter centum octoque diebus

      Expleto cursu, lucida stella redit.

Mercuri facunde, tibi facundia linguae

      Creditur, atque simul mercibus ipse faues.

715

Vt decet, est rutili tibi prospera forma coloris,

      Tuque nouem metis ocior est Venere.

Contiguat solis uestigia sidus utrumque,

      Ambo tenent Solis e regione uiam

Ecce pauimenti structura canenda fuisset

720

      Sed refugit sensus mensque ueretur hebes.

Quis siquidem mundum comprendere carmine posset?

      Namque in eo mundi forma recensa fuit.

Quippe pauimentum mundi fuit altera mappa,

      Hic uideas terrae monstra marisque simul.

725

Res designabant superaddita nomina rebus,

      Sic ea cura sagax pinxerat artificis.

Ne uero puluis picturam lederet ullus,

      Tota fuit uitrea tecta superficie:

Ipsa superficies uitreum mare nomen habebat,

730

      Lucida materies lucidiorque uitro;

Hanc ne protereret pes inuidus ingredientum,

      Sustentabatur marmore supposito.

Cingebatur opus fluido uiridique colore,

      Vt maris esset opus quod fluitare putes.

735

Hoc opus Oceani nomen formamque gerebat,

      Quod penitus limbo cinxerat arua suo.

Insula non deerat et secla marina uideres,

      Ballenas, cete, caetera monstra maris.

Gurgitibus propriis pisces innare putares,

740

      Sique forent pisces, prendere posse manu.

Oceano totus terrae sic obsitus orbis

      Humectabatur fluminibus mediis.

Forma rotunda sibi, speciem quae preferat oui,

      Constans mensuris ponderibusque suis.

745

Porro uenustabat operum uariatio terras,

      Humanusque labor auxerat effigiem.

Diuinus siquidem quaedam construxerat ordo,

      Quaedam uero manus fecerat artificum.

Disposuit cursus summus moderator aquarum,

750

      Tigris et Eufratis, Eridani, Ligeris;

Disposuit medias mare quatenus abluat oras

      Orbis terrarum, quod Mare sit Medium;

Disposuit montes, necnon genus omne ferarum

      Monstrorumque genus et species hominum;

755

Disposuit rubras in quadam margine terras,

      Vt mare quod superest inde rubere queat;

Disposuit Sirtes, Scillea pericula fecit;

      Disposuit flammas ut uomat Ethna suas;

Disposuit calidas sine flamma qualibet undas;

760

      Disposuit dulces et steriles latices;

Disposuit lacuum uarias ab origine causas,

      Affaltildis aquas dissimiles aliis.

Affaltiltis aquae nunquam patiuntur ut in se

      Corpora demergas, aut hominum aut pecorum;

765

Nam super has tauri fluitant, fluitantque cameli,

      Quos si temptabis mergere non poteris.

Scilicet id temptes, hominis quoque brachia stringas,

      Attamen et strictum flumina reiciunt;

Sed neque sustentant nisi tantum pondera uiua,

770

      Ergo nauigiis inuius ille lacus,

Nec naues nouit, nec pisces educat ullos,

      In quo demergi uiuida nulla queunt;

Subuehit accensas locus ille lacusue lucernas,

      Extinctas uero mittit ad ima sui.

775

Is locus, iste lacus quondam fuit urbs Sodomorum;

      En luteus lacus est, non hominum locus <est>;

Criminis en ueteris retinet locus ille figuram,

      Crimine qui maduit ecce palude madet.

At labor humanus muratas condidit urbes,

780

      Vrbibus imposuit nomina quae placuit;

Nominibusque suis quaecumque fluenta uocauit,

      Tergaque cerulei perculit ipse maris;

Limitibus certis distinxit climata mundi, in

      Tres partes orbem quadrifidum redigens.

785

Nec tamen has partes spatium collimitat aequum:

      Orbem pene Asia dimidium rapuit;

Europe et Libie pars altera contigit orbis,

      Quae Libiae sua pars Affrica nomen habet.

Porro pars Asiae prius est recitanda situsque,

790

      Carpere summatim si recitare uoces.

Anteferenda aliis est quam Paradisus honestat,

      Hanc Paradisus enim nobilitat Domini.

Hanc ab Europa Tanais disterminat unda,

      Ex quo Meotis dicitur esse palus.

795

A Tanai Nilus procul est, a flumine flumen;

      Nilus et hanc Asiam separat a Libia;

Attamen Egiptus Nilum protenditur ultra,

      Austrum pertingens ultima pars Asiae.

Hanc quasi retrogradum Medium Mare collaterauit,

800

      Hanc circum a tergo circuit Oceanus.

Has intra moetas terrae est porrectio multa,

      Montes Riphei, Causasus et reliqui:

Montes Israel, Sina, Carmelus et Ermon,

      Taurus, mons Libani, Gelboe, mons Sinai,

805

Multaque planities, Rubrum Mare, flumina multa,

      Quae potui et poteris dinumerare legens:

Iordanis, Farfar, Euphrates, Tygris et Arbes,

      Ganges et Nilus, Indus, Arax, Tanais,

Ermus, Pactolus, Cignus, Meander, Orontes,

810

      Eusis et Bactrus, Oscorus et Fasides.

Hos intra montes, intra sinuosa fluenta

      Sunt uariae gentes innumeraeque tribus,

Diuersi mores ut diuersae regiones:

      Pars Asiae pecorum parsque ferax hominum,

815

Pars hirsutarum genitrix altrixque ferarum,

      Griphi, panterae, tigridis atque leae;

Nutrit serpentes, homo quos hucusque ueretur

      Nec ualet a propriis sedibus elicere:

Sunt etenim montes sua quos uigilantia munit,

820

      Tangere ne montes audeat ullus homo;

Quos tamen et montes amor insatiatus habendi,

      Tangere si posset, diripuisset eos:

Nec mirum cum sit mons aureus omnis ab imo

      Aut totus montis gemma sit ipse lapis.

825

Est hucusque tamen homini locus inuius ille,

      Quem proprium sibimet squameus anguis habet.

Balsama dat nobis, opobalsama, tus et aroma,

      Rugosum nobis hinc piper aduehitur.

Solis et aurorae matutinale uolumen

830

      Et primos Asia prima uidet reditus.

Praeterea sunt multa quidem quae pullulat ipsa

      Tercia pars orbis, quae properans taceo.

Finibus Europae Tanais conterminus atque

      Decliuis Asiae lambit utramque plagam.

835

Europam a tergo qui terrae circuit orbem

      Et decurtat humum circuit Oceanus.

Oceani cumulus terram super inferiorem

      Exit: quod Pelagus fama uocat Medium.

Hoc pelagus fines Europae claudit et arcet

840

      Et simul Europam segregat a Libia.

Quippe maris reflui findunt diuortia terram

      Et procul a semet littora dissociant.

Istis limitibus quasi tercius obsitus orbis,

      Vel mage tercia pars, sic ibi pictus erat.

845

Riphei montes Asiae sua iugera partim,

      Europae partim, fasce suo reprimunt.

Sunt etiam plures porrecti in sidera montes

      Quos Europa sibi uendicat in proprios.

Nam suus est Athos, suus est precelsus Olimpus

850

      Qui caeli sub se nubila despiciat;

Parnasus suus est, gemino qui uertice surgens,

      Vatibus acceptus, Thessala rura uidet:

Ergo duos montes mons idem ferre uidetur,

      Mons alius Cirra est, Nisaque mons alius.

855

Mons Iouis, antiquo Mons Iulius nomine dictus,

      Occupat Europam circuitu nimio;

Hic Appenninum longas quoque prouehit Alpes,

      Mons Iouis Europae portio non modica.

Mons Pireneus quasi murus claudit Iberos,

860

      Munit et ambitam mons spatiosus humum.

Sunt quoque monticuli quasi quaedam tubera terrae,

      Quos Europa uehit appropiatque polo:

Montem Cassinum uideas, uideasque Veseuum,

      Garganum et montes conspiceres reliquos.

865

Inde color uiridis, laticum quasi concolor undis,

      Europae fluuios posse notare dabat.

Danubium magnum maior signabat imago;

      Ister et ipse quidem dicitur a populis.

Ister et hic, inter Europae maximus amnes,

870

      Gurgite septeno defluit in pelagus.

Eridanus uero, quem nominat incola Padum,

      Par Istro fines abluit Italicos.

Renus enim Pado pariter succedit et Istro.

      Haec recitare prius flumina condecuit:

875

Tres isti siquidem maioris nominis amnes

      Europam cursu nobilitant proprio.

Subsequitur Ligeris quo nullus amoenior amnis,

      Sed neque cuius plus unda salubris eat;

Quem si scriptores antiqui praeteriere,

880

      Inuidia tacti, non ego praetereo.

Auctor picturae, fluuii non immemor huius,

      Hunc Ligeri titulum desuper apposuit:

"Sicut arena Tagi, Ligeris quoque flauet arena,

      Cui palus et limus, iuncus, arundo deest.

885

Nullius pisces sunt piscibus aequiperandi

      Divini Ligeris, quos sapor ipse probat.

Hic quoque Vigennae fluius dux et Meduanae

      Elauerem et Siuolum uersat in Oceanum.

Est et adhuc fluuius non parui nominis, undas

890

      Qui sociat Ligeris, Cambio Burgulii.

Vnda quidem Ligeris, teneris infusa puellis,

      Corpora lotarum candidiora facit".

Inachus et Rodanus, Tyberis, Samoin et Ebrus,

      Alud, Srabo, Tagus, Alba, Danab, Hibanes,

895

Materna et Secana, Durentia, Margus, Hiberus,

      Betis, Arar, Minius, Gallicus atque Isara,

Europae riui post flumina quattuor illa,

      Eridanum, Renum, Danubium, Ligerim.

Haec erat Europae depictae compositura

900

      Nec deerat pictis nomen imaginibus.

Parebant urbes, parebat et insula quaeque;

      Quaeque notata quidem iure suo fuerant.

En nos ad Libiam cernendi causa uocarat,

      Transitus et nobis per maris aequor erat.

905

Mox quasi per pelagus nobis fuit ire necesse:

      Credideram timidus quod fluitaret opus.

Extimui, sed mox spes ipsa resumpta timorem

      Leniit, et recolo quod mare rebar humum.

Accessi, uidique situm, uidique locatas

910

      Vrbes et montes et fluuiale decus.

Hesperii montes, Calpes et stelliger Athlas,

      Athlas quem caeli grande fatigat onus.

Conspicias alios conuexa per Affrica montes

      Et facie Syrtes horribili uideas.

915

Rursus arenae huc sunt, quas omni sedulitate

      Seruant formicae corporis haut modici -

Sunt etenim tantae nobiscum musio quantus -;

      Ipsas auriferas fama uetusta refert.

Flumina sunt Libies Amphisia, Dara, Baracda,

920

      <>

Alua, Nigri, Triton Mutulque et flumina pauca:

      Ille quidem tractus sole calet nimio.

Diues opum tamen est et fertilitate redundat

      Iumenti et pecoris, sed fera corda uiris.

925

Gens inculta prius, sed ferreus Annibal ex quo

      Praefuit his, culte uiuere gens didicit.

In Libiae campis sunt plurima monstra ferarum

      Quae si conspicias, cartula, mox paueas:

Vrsus, rinocerus, onager, pantera, camelus,

930

      Inflexusque elefas, pardus, hyaena, leo.

Cerasten, iaculum, dypsam simul amphisibenam

      Haec fouet, ac regulos monstraque multa nimis;

Aspidis est mater, satyri, fauni, basilisci;

      Siluestres homines Affrica progenerat.

935

Aethiopes, Libiae gens ultima, solis in aestu

      Ignibus aeternis squalida rura colunt.

Et licet hii teneant exusta uaporibus arua,

      Quo minus arboribus est habilis regio,

Attamen hos ultra loca sunt, loca peruia nulli,

940

      Que loca non foueat temperies aliqua;

Tanto sole calent ut eorum sit calor ardor,

      Frigidus huc serpens uix habitare potest.

Res est inde magis quam carmina testis et index,

      Quod potes indiciis ipsa probare suis.

945

In tractu uero modicum quid ab igne remoto,

      Cynnamus est arbor, cynnama quae generat.

Ista pauimenti praesens structura dabatur;

      Caetera quae nequeo cuncta referre leges.

At dominae lectus pedibus surgebat eburnis;

950

      Ingeniosa manus auxerat his precium.

Qua regina suum caput inclinando cubabat,

      Grandis staturae grande nitebat opus;

Nam uelut in solio quaedam residebat imago

      Quae, bene si noui, Philosophia fuit.

955

Huic sua manabant fluido uelut ubera lacte;

      Virgo quidem facie, fronte seuera tamen;

Stillantes oculos ut lumina uera putares

      Membraque personae congrua conspiceres.

Aetatis iustae, licet esset plena dierum,

960

      Cui neque marcuerat aut uigor aut species.

Sed neque nuda fuit, sed operta sedebat imago,

      Excepto uultu qui quasi nudus erat.

Haec digitum dextrae tendebat, more magistrae,

      Effigies; septem discipulae suberant.

965

Qua comitissa pedes in lecti parte locabat,

      Harum tres oculos ante docentis erant.

At gradus inferior poterat tamen esse coaequus

      Dictantis pedibus, haec et eburna strues.

Quatuor intentae uerbis signisue magistrae

970

      Gressibus herebant indiciisque suis.

Quod puer audieram, de quo persepe putaram,

      Haurio quadruuium uisibus et triuium.

Attamen ipsa duas aliis quasi praeficiebat,

      Eius et inspiceres has tenuisse pedes.

975

Quae sibi dextra sedet quasi cimbala percutiebat,

      Tangebat citharas, organa, sistra, liras,

Concordi calamos spiramine sepe replebat.

      Sic ad concinnos inuigilans modulos,

Haec demulcebat homines dulcedine tanta

980

      Vt recreare hominis ipsam animam ualeat.

Nam status humanae uigor et modulatio uitae

      Quodam concentu, nescio quo, regitur,

Vt de quadrata uideatur surgere forma

      Quae formis reliquis amplius est solida;

985

Nanque aer undis, terrae concordat et igni

      Et neutrum in quadro dissonat a neutro.

Quattuor his et sic concordat uiuificans uis,

      Mensura ut parili singula uiuificet;

Nec ueluti quinta uis adiectiua uidetur,

990

      Sed nexu quodam tetragonum solidat.

Hic armoniae typicalis compotus atque

      Caelestis rithmus corpora nostra regit.

Huic uelut applaudit nostrae simphonia uocis;

      Ille quidem rithmus est prior, hic sequitur.

995

Hoc quoque consistit tocius fabrica mundi,

      Omnia dum condit Conditor hunc habuit.

Hinc est, si nostras concentus percutit aures,

      Quatenus interior exhilaretur homo.

Discipulae uero fuit huius Musica nomen,

1000

      Officio cuius cuncta magis uigeant.

Fecerat hanc ideo sibi Philosophia secundam,

      Iusserat et pedibus semper adesse suis;

Quippe per hanc aliae sibi consensere sorores

      Atque per hanc ipsas consona mens aluit.

1005

Hanc secus assistens uirgo speciosa sedebat,

      A pedibus dominae contiguata suae.

Haec etiam digitos manuum sic articulabat

      Vt tanquam numeros efficeret digitis.

Et numeris numeros collatos sepe uideres,

1010

      Et qui multiplicent uel generent alios.

Hi decurtantur, si quando multiplicantur,

      Hi quasi pinguescunt transiliuntque modum;

Attamen et modus est quod abundant uel breuiantur;

      Sicut abortiuus est tamen iste modus:

1015

Centipedes est esse homines modus immoderatus

      Necnon unipedem non modus et modus est;

Alter enim parium nimium crassatur abundans,

      Alter inops et egens deficit a quod erat.

Inter eos autem quidam numerus reperitur

1020

      Quem tu perfectum iure uocare queas;

Nec remanet citra nec summam tenditur ultra;

      Sed magis in semet summaque parsque redit;

Cuius per partes si fit sua summa, redactae

      Partes nil aliud quam quod erat faciunt.

1025

Ex hoc exemplum senarius omnibus esto,

      Et cuius numeri summa rependet idem:

Per partes etenim si sex diuiseris aequas,

      Pars tria dimidia est, tercia pars duo sunt,

Vnum pars sexta; quas si deducis in unum,

1030

      Reddita pars parti sex simul efficiunt.

Signabat quasdam tenui discrimine formas,

      Dans aliis alios nominibus numeros,

Et monadem formam, diadem triademque docebat:

      Digna deo prima est, altera materiae,

1035

Pollebat triades, idealibus apta figuris;

      Est igitur tetras quae faciat solidum.

Hae faciunt formae decadem tantum duplicate,

      Non repetitorum summula quo residet.

Haec et plura simul numeratrix uirgo canebat

1040

      Et propria numeros effigiabat acu.

A dominae uero residentis parte sinistra

      Astabant propter discipulae geminae.

Prima uidebatur calamo contingere caelum

      Atque coaptabat nomina sideribus.

1045

Et calamus cubitalis erat, namque aptior haec est

      Ad discernendos summula sola polos.

Cur sol retrogradus, cur luna citacior iret,

      Haec discernebat pectine doctiloquo,

Cur sol tam lentus solarem circuit orbem,

1050

      Motio quid lunae menstrua significet.

Arcturos, Hiadas Pliadasque diserta canebat,

      Quot stellas habeant singula signa poli,

Quantum distaret Septemtrio solis ab ortu

      Et centrum celi qua regione manet,

1055

Quot cubitis Aquilo fuerit semotus ab Austro

      Quotque intersticiis sint ea seposita,

Stellarum numeros, cursus et tempora caeli,

      Vt multos hominum fecerit astrologos.

His obliquatos, his rectos esse meatus

1060

      Dicebat, certa sic ratione docens.

Et caelum zonas monstrabat quinque tenere

      Brumalesque situs et duo solstitia

Zonarumque duas habiles mortalibus egris -

      At geminae frigent, quinta calore rubet.

1065

Inque manu leua speram gestamen habebat,

      Quae depicta modo multicolore fuit.

Serpentes, Vrsas illic pigrumque Bootem

      Conspiceres, et adhuc nescio quas species.

Res ea non fuerant, magis exemplaria rerum,

1070

      Instar stellati spera poli fuerat.

Qua plerumque cauum lustrabat arundine caelum,

      Lustrabat speram singula discutiens.

In caelo tales fuerintne aliquando figurae

      Mecum pensabam pensaque grandis erat.

1075

Pensanti ipsa refert: "Ne penses falsaue speres,

      In caelo talis nulla figura fuit;

Sed finxi formas et formis nomina finxi

      Ne cito labantur cognita signa meis.

Est tamen in stellis dimensio certa quibusdam,

1080

      Ad liquidum quam rem lectio nostra docet.

Insuper horologos possem numerare meatus

      Astrorumque gradus edocet ista manus.

Ne mea scilicet ars uideatur inutilis ulli,

      Scrutari superos proficit atque decet;

1085

Condecet ad superos homines olim redituros

      Interea exterius circueant speculum".

Hanc secus assistens Geometrica uirgo uocatur,

      Orbis terrarum quae peragrat spacium.

Haec terrenorum summas norat stadiorum

1090

      Gestabatque abacum puluerulenta suum.

Signabatque situm terrae uelut esse rotundum,

      Illud confirmans pluribus indiciis,

Necnon quot stadiis in longum porrigeretur

      Tota superficies circuitusue soli.

1095

India postrema terrae collimitat ortum,

      Occasum Gades limitis Herculei.

Ipsa maris uitreos peragrabat arundine campos

      Et quotcumque capax uersat aquas pelagus.

Sirtes et steriles haec mensurabat harenas.

1100

      Quodque superficies esse soli poterat,

Quot passus regio discreta sit a regione,

      Quot passus regio singula possideat,

Denique sub caelo mensura quicquid egebat

      Expediebat et hoc mensula mox abaci.

1105

Nam gestabat ad hoc numeros abacique figuras,

      Vt si quid dubites protinus expediat;

Namque tabellam abaci quasi glauco puluere plenam

      Ingenium sollers fecit ad hoc habilem,

Vt cito sulcari subtili uomere possit

1110

      Aut cito deleri sulcus item ualeat.

Plura quidem fuerant quae squalida uirgo docebat

      Quae sunt ipsius iuris et officii.

Quattuor hae dominam residentem collaterabant

      Et series harum quadruuialis erat;

1115

He tam distincte sua singula significabant

      Vt facile posses omnia percipere;

Sic et alebantur fomentis Philosophiae

      Vt nusquam possent ulla deesse sibi.

Hac in parte caput comitissa accline locabat

1120

      Et capitale sibi fabula talis erat.

A pedibus uero sculptura fuit triuialis,

      Hoc est tres formas illud habebat opus.

Rethoricae mediata sedet sublimis imago

      Cuius flammigeros esse putes oculos.

1125

Etsi forma recens, tamen huic maturior aetas

      Et maturius os plusque sagax fuerat.

Isti praecipue linguae facundia graiae

      Subiciebatur et latiaris apex.

Commotis pacem, pacatis seditionem

1130

      Ad motum lingue nouerat efficere;

Laetos in lacrimas, tristes in laeta ciebat,

      Omnia nam uoto compote sic poterat;

Denique mox poterat quicquid suadere uolebat,

      Dissuadere cito suasa prius poterat.

1135

Ingeniique sui fluuios glomerarat in unum

      Et cuidam potum Romuleo dederat;

Vbera prae cunctis siquidem sua suxerat unus

      Stercore natus homo, celicus ingenio:

Quippe Quirinali Cicero uix gente profectus

1140

      Ordinis eiusdem uix eques est habitus;

Hic ex rethorica uolitantia uerba coartans

      Omnes Romuleos extulit eloquio.

Tullius iste locos docuit docuitque colores,

      Vnde uel ad rem quid, quid status et modus est.

1145

Dissona tollebat, loca complanabat hiulca

      Ipsa magistra, fugans omne superuacuum.

Nec minus et Grai Demostenis ora replerat

      Et geminos geminis gentibus extulerat.

Hi precepta suae sic exposuere magistrae

1150

      Vt nichil amborum defuerit calamo;

Ambobus par sensus erat, sed dissona lingua,

      Ambobus locuples ingeniumque sagax.

Quicquid mortales facundos edere debet,

      Ambo uoluminibus inseruere suis;

1155

Si legis, officium partes in quinque redactum

      Rethoricae uideas taliter expositas:

Artis praedictae pars est inuentio prima,

      Altera disponit, tercia proloquitur,

Quarta quidem memorat, enuntiat ultima; totum

1160

      Sic quoque diuiditur rethoris officium.

Pars etenim non est, sed partes arguit omnes,

      Quod sumus assueti dicere "iudicium".

Dicere quae longum est his plurima subiciuntur:

      Questio, causa, status, multaque praetereo.

1165

Quae secus hanc aderat pallenti femina uultu,

      Sed uisus acris mobilitate micans;

Crines intortos simul et gestamen habetat

      Serpentem in leua crebrius implicitum;

Alludens dextram spectanti monstrat apertam,

1170

      Prudens uipereos leua iacit laqueos.

Huic quoque nomen erat Dialectica, more Pelasgo,

      Dicit et hanc Latium nomine non alio.

Diffinitiuas uoces haec gesticulabat,

      A uero falsum uocibus his dirimens.

1175

Hec auditores nunc sollers aequiuocabat,

      Voces uniuocas pluriuocasque uocans,

Nunc uoci uocem per significata subesse

      Siue praeesse probat, ut genus et speciem.

Esse subalternas indiuiduasque figuras

1180

      Firmabat certis rebus et indiciis.

Frontibus aut mediis aliquando figura figure

      Obuiat, aut rectis, aut pariter coeunt.

Huic Socrates et Aristoteles coniunctius ibat,

      Depingens Graio pectine uerba decem.

1185

Haec exponendo sensatim magnificabat,

      Paucis e granis semina multa legens.

Multos anfractus Dialectica subiciebat,

      Conditionales implicitosque modos.

Voce relatiua sibi filius et pater instant,

1190

      Ambo simul uiuunt, ambo simul pereunt.

Incautis multas laqueorum cauta figuras

      Tendebat, uariis cincta sophismatibus.

Argumentorum sic decipulis inhiabat,

      Quoslibet ut caperet decipiendo loquens.

1195

Si uellet, uerum uera ratione probabat,

      Falsa quidem ueris assimilare ualens.

Hanc ex gimnasiis eductam Varro Pelasgis

      Olim Romuleis addiderat studiis.

Nunc quoque linguarum iam non quarumlibet expers

1200

      Assimilis uiuae condecorabat opus.

Grammaticae uero iuxta renitebat imago

      Et lateralis erat Rethoricae in triuio.

Limam dentatam gerit haec in partibus octo,

      Qua dentes scabros ipsa medens poliat.

1205

Forpicibus medicis uiciosa putando labella,

      Complet hiulca, cito quod superest resecans;

Et refouens uulnus linit ilico puluere quodam

      Sepia quem uel quem tetra fauilla facit.

Namque sui iuris infantum est ora docere

1210

      Et male stridentes aequiperare sonos.

Praeterea ferulae subdebat discipulorum

      Dextras et flagro dorsa ferit rubeo.

Quondam litterulis aptauerat ipsa figuras

      Atque caracteribus nomina condiderat.

1215

Eius tutelae mandatur sillaba quaeque,

      Dictio quaeque sui iuris et officii est.

Addiderat leges ut maior sex elementis,

      Vna uocali sillaba sit minima,

Atque potestates uocalis - scilicet unum -;

1220

      Muta potest aliud atque aliud liquida.

Longo siue breui profertur sillaba cantu,

      Huic unum superest, huic duo tempora sunt.

Addidit ipsa pedes qui uatum carmina gestent,

      Quot pedibus uadant instituit numerum.

1225

Quicquid nostra sonat uox partes misit in octo,

      His casus tribuens partibus, his adimens.

Inflectit potius partes a posteriori;

      Alterius legis est prius et medium.

In primis statuit coniungi nomina uerbis

1230

      Et partes alias ulteriore modo;

Tali iunctura constat sententia plena,

      Pars a parte sibi contigua regitur.

Pars a parte uenit, uerbalia nomina fiunt

      Atque a nominibus uerba solent fieri.

1235

Nam quedam species diriuatiua uocatur,

      Quam sibi multimoda dictio conciliat;

Sunt etiam partes sic a se primitus ortae:

      Hanc quoque primatem iure uoces speciem.

Constat compositae uel simplicis esse figurae

1240

      Partes; id quoque, res usus et ipse probat.

Insuper et uiciis quibus haeret lingua latina

      Signa coaptauit, nomina nec sine re:

Barbariem siquidem linguam dicit uiciatam;

      Oris enim uicium quid, nisi barbaries?

1245

Tempora, personas, numeros, aduerbia mille,

      Casibus obliquis nomina quae careant

Regula siue quibus communis non dominetur:

      Libros ediderim, singula si recitem.

Me linguas centum uel plus decuisset habere,

1250

      Si latebras omnes Gramaticae repetam.

Vix de Grammaticae perstricta cardine summa,

      Illud omittamus quod generaret onus.

Scire modo liceat, sic sculpta manebat imago,

      Ipsius ut breuiter officium legeres.

1255

Quaque suos humeros plerumque supina locabat,

      Qua lecti ulterior surgere sponda solet,

Gypsea forma fuit grandeuae uirginis instar,

      A reliquis cuius differat officium.

Nam reliquae cantant, numerant aut sidera spectant,

1260

      Totum metitur altera sola solum,

Disputat, exorat, declinat ius triuiale;

      Haec horum nullum magnificabat opus.

Magnificabat opus quod per se repperit ipsa,

      Diuinum quiddam cuius opus fuerat.

1265

Nam de corporibus fuerat sibi cura medendis

      Atque repellendis inualitudinibus.

Idcirco lutulenta fuit residentis imago,

      Nam de corporibus sermo sibi luteis.

Haec uisu solo poterat praediscere morbos,

1270

      Cuiuscunque foret quisque coloris homo;

Haec explorabat admoto pollice pulsum

      Siue per urinam nosse malum poterat.

Haec, genus humanum si uellet uiuere sanum,

      Haec genus humanum posse diu faceret:

1275

Morbo uel senio uix quisquam conficeretur,

      Sique michi credas, uix moreretur homo.

Ex elementorum numero dicebat inesse,

      Nigras et rubeas significans coleras

Et geminas alias, humanae conditioni

1280

      Quatuor humores, id ratione probans

Moribus humores superesse simulque colori:

      Hinc iracundos, hinc homines placidos,

Hinc acres, hebetes, animosos, ingeniosos,

      Hinc flauos, rufos, inde nigros, rubeos.

1285

Pulmonem atque poros, fibras, precordia, neruos,

      Cor, iecur atque pilos nouerat et cerebrum.

Cur homo sit caluus, cur non sit femina calua,

      Cur quoque gignat homo, femina concipiat,

Cur homo barbatus, imberbis femina cur sit,

1290

      Cur non gignat homo, femina sit sterilis,

Quid potius placet matrices quidue molestet,

      Cur mulier, neque uir, uoce sonet gracili,

Quam reliquum corpus cur cor prius effigiatur,

      Cur homo feruidior, femina frigidior,

1295

Haec et quae nequeat calamus meus omnia norat,

      Nil intemptatum quandoque transierat.

Omnibus e terris omnes collegerat herbas

      Quarum uirtutes pleniter attigerat.

Notitiae dederat cum sollicitudine summa

1300

      Quid succus, semen, flos, folium ualeat.

Radices siquidem cribrandas usque terebat

      Cribratisque suum conficiebat opus.

Summa cautela mensuram conficiendis

      Mel quoque siue dabat balsama pulueribus.

1305

Quis numerare queat quot ad hoc collegerit herbas?

      Quas si temptarem dicere, deficerem.

Non confectarum noui numeros specierum;

      Has non officii sit recitare mei.

Reptilium, uolucrum, pecudum pinguisque ferinae

1310

      Excoctum abdomen ignibus unierat.

Lesis corporibus uarium conflauerat unguen,

      Proficeret multis ut sua cura modis.

Antidotis plenas ampullas mille uideres

      Atque quibus morbis officerent legeres;

1315

Atque obseruandas legeres ubicunque dietas,

      Quis locus infirmus quisue saluber erat,

Et quae debilibus membris unguenta ualerent,

      Et quae prodesset potio uisceribus.

Sic et aromatibus condensis aula flagrabat,

1320

      Vt solo posses uiuere odore diu.

Miratus thalamum, pariter miratus odorem,

      Miratus dominam quae thalamo praeerat

Effigiemque uidens opobalsama multa parantem,

      Mente retractabam quod puer audieram.

1325

Audieram siquidem Medeam Iasonis herbas

      Nosse quibus senium subtraheret senibus,

Aegros curaret, morientes uiuificaret

      Et triuisse simul hisque dedisse dies.

Hanc igitur cernens ipsam prius esse putaui,

1330

      Donec ab hoc titulus me uocat appositus;

Cura sagax etenim comitissae praecipientis

      Hunc super effigiem composuit titulum:

"Haec est de phisica quae disputat ars medicina,

      Qua praeeunte magis corpora nostra ualent".

1335

Tales praeterea comites adiunxerat illi

      E quibus ediscas cuius erat statua:

Alter erat comitum Galienus et alter Ypocras;

      Ambos uisceribus fouerat ipsa suis;

Abdita nature gemini sic exposuere

1340

      Quatenus unierint pene deis homines;

Pene suis scriptis humanam perpetuantes

      Naturam, aeternum uiuere nos faciunt.

Dum tibi desudo, dum sudans, Adela, nugor,

      Depinxi pulchrum carminibus thalamum.

1345

Tu uero, nostrae fabellae digna repende

      Et pensa quanti fabula constiterit.

Nam dum crescit opus, dum carmine carta repletur,

      Vrbana tumuit garrulitate liber.

Nunc caue ne studii perea<t> uigilantia nostri;

1350

      Cuique laboraui non michi sis sterilis.

Ecce coaptauit thalamum tibi pagina nostra

      Inque tui laudem sollicitata fuit.

Nempe decet talem talis thalamus comitissam.

      At plus quod decuit quam quod erat cecini.

1355

Ecce uenit carta fastos uisura superbos

      Et dictura tibi: "Flos specialis, aue".

Cartula nuda uenit, quia nudi cartula uatis;

      Da nudae cappam, sique placet, tunicam.

En, felix comitissa, tui memor esto poetae,

1360

      Vt michi plus ualeas quam meruit studium.

Adela, me uideas aliquando fronte serena;

      Si me respicies, id michi sufficiet.

Si quoque liuor edax aliquid praesumpserit in me,

      Tu michi munimen, tu michi testis eris,

1365

Nec dissuasa meo fies ingrata labori,

      Sed facies quod erit lausque decusque tuum.

Misi qui nostrum reddat recitetque libellum

      Ipseque, si tandem iusseris, adueniam.