Condita pro donis fraus hic manifesta Guenonis,

Per quam decepit Gallos cum dona recepit.

Rex Karolus, clipeus regni, tutela piorum,

      Contemptor sceleris, sanctio iuris erat;

5

Marte ferus, stirpe presignis, corpore prestans,

      Mente pius, rebus faustus, honore potens

Talem, tam magnum, tam mirum, mirificabant

      Gloria, fama, decus, maxima, digna, decens:

Summa sit hoc laudis, sit fame, quod sua fama,

10

      Quod sua laus fama sit mage, laude magis.

Hispanis minitans regno successit eorum;

      Idem miliciis evacuavit idem;

Adnichilans regnum regni rex adnichilavit

      Vi populos, bello castra, rogoque domos.

15

Rex annis septem sibi regni regna subegit,

      In quo cum multis aspera multa tulit;

Post hoc excidium Morindia sive per arma

      Sive per insidias regis adepta fuit;

Vi regis parta dum rex discessit ab urbe,

20

      In sua regna fuit cura redire sui.

Indignans Rollandus eum prevenit, aitque:

      Ne remeare velis; flectere velle velis

Quid remeare paras? quid agis, cum sit nihil actum?

      Cesaris Augusta nonne superstes adhuc?

25

Hanc rex Marsilius tenet et dominatur eidem,

      Iniuste tractans omnia, iure nichil:

Nonne satis perdi dignus, sub eo quia perdunt

      Pacem, iura, fidem bella, rapina, dolus?

Legatum lega cui dicas ut sibi dicat

30

      Vt tibi submittat se, sua regna, suos;

Vel sibi si mavis per legatum breve leges,

      Vt melius possit credere posse tibi.

Precipit ergo breve fieri rex; mox breve factum;

      Summa brevis brevis est, hec quia summa brevis:

35

Da Karolo regnum. Dic: Do, tunc esse superstes

      Fors poteris; sed dic: Abnuo, nullus eris;

Non sic nullus eris, quia non tantummodo nullus,

      Immo minor nullo, si minor esse potes.

Iudice Rollando mox consul Gueno iubetur

40

      Regis ferre breve, nuncius ipse simul;

Non odii causa, sed id egit amoris amore;

      Huic tamen est odium visus amoris amor.

Gueno minis cumulando minas sibi multa minatur,

      Solvere pollicitans premia digna sibi;

45

Rollandumque mine tante, convicia tanta

      Vrgent, mestificant: hinc furit, inde tumet,

Illiusque minas grave fert illumque minantem,

      Cumque minante parat adnichilare minas;

Sed prece, sed monitu, sed vi, sed rege iubente

50

      Aut furor aut feritas aut minor ira sui.

Nuncius ire parat, regis breve ferre paratus:

      Sic monet ipse furor ut sua vota ferat;

Talia dum Gueno videt insanire videtur,

      Inque furore furor creditur esse furens:

55

Talis, tanta, gravis, furor, indignatio, livor

      Hunc gravat, hunc urit, hunc monet esse gravem.

Hunc furor ire iubet, iubet hunc remanere Minerva;

      Instimulatus eo, credere nescit ei;

Cum furor hunc vincit, sua victa furore Minerva;

60

      Nam nequit illa suum flectere velle suo.

Affatur regem, regi parere paratus;

      Sic affatus eum: vult breve detur ei.

Fert breve, cumque brevi brevibus verbis oneratur;

      It regi parens, iussa parare parans.

65

Vir festinus abit, quia festinare iubetur:

      Huic comes est probitas, et sibi nemo comes.

Regna citus transit Gueno, sic rege iubente;

      Regnis discedens regna remota petit.

Ductus hic errore Sirie deserta pererrat:

70

      Non illum ratio sed gravis error agit;

In diversa trahunt illum simul horror et error:

      Hinc abit ipse sui nescius, inde timens.

Castra videns Sirie timet insidias Siriorum,

      Et quia queque timet sunt sibi queque timor.

75

Eminus interea Gueno Marsilii videt urbem:

      Cominus ire parat, sed pavor obstat ei;

Ante parum tutus, non est modo tutus ut ante:

      Primum namque procul, non modo namque prope;

Cumque timore novo timor illius renovatur,

80

      Et timet, et timidum reddit uterque timor;

Vrbs illum terret et quicquid in urbe videtur:

      An meet an remeet stans in utroque studet.

Hunc tamen audacem probitas, audacia, virtus

      Instimulant ut eat: instimulatus abit;

85

Incessanter abit, quia nunquam cessat abire:

      Hunc gravat ira sui, sed magis ire suum.

Vrbi succedit intratque palacia regis:

      Regem non reperit; exit, abitque retro.

Deinde videt regem spaciantem sub spaciosa

90

      Pinu, sub cuius frondibus umbra placet;

Marsilii coniunx in parte sedere sinistra

      Visa sibi, nomen cui Bramimunda fuit;

Cuius forma micat Phebo mage mane micante:

      Magnificat, decorat hanc decus atque decor.

95

Pulcra satis; satis hoc non, sed satis huic satis adde,

      Non tamen hoc satis est, nec satis omne satis.

Purpurea veste vestitur regia coniunx,

      Et vestem decorat et sua vestis eam;

Inque vicem dant amplexus, dant oscula multa,

100

      Amplexusque iuvant, oscula multa magis.

Bisque decem reges festum regis celebrantes

      Cernit: eis visis visa videre stupet;

Saracenorum decies duo milia visa:

      Dant sibi tot visa millia mille metus.

105

Miratur quia mira videt, quia res ea mira;

      Mirans pro cedit Marsiliumque petit.

Deinde salutat eum quem nollet habere salutem;

      Rege salutato premeditatus ait:

Cur tibi talis honor, cum non sis dignus honore?

110

      Non talem regem talia regna decent.

In nullo probus es, sed reprobus improbitate,

      Improbitasque tui te negat esse probum.

Hoc Karolus tibi: Da Karolo tua regna regenda;

      Et si forte neges, non sine morte dabis:

115

Nec gens, nec probitas, nec castra, nec arma tueri

      Te poterunt quin te, quin tua regna terat.

Oppida, castra, domos sternet, vastabit, aduret,

      Et tibi cum multis funera multa dabit.

Quis potis est adeo vel cui data tanta potestas

120

      Vnde possit eum perdere, posse suos?

Huic plures reges, huic cedunt plurima regna;

      Dant reges, urbes, regna tributa sibi:

Rex cum regibus hiis subito tua regna subibit,

      Hiis comites aderunt millia mille ducum,

125

Perdent, comburent, urgebunt qui regionem,

      Vrbes, urbanos hostibus, igne, fame.

Ni parere pares, rex in nullo tibi parcet:

      Ni tibi nunc parcat, parcere nullus eris;

Inque brevi rex regna tui valet abbreviare:

130

      Huic tu si non vis credere, crede brevi.

Missum solve breve, scriptum lege, perfice lectum,

      Et ne peius agas quod iubet illud age.

Inspicit, inspecta legit, et mortem timet ergo,

      Et se miratur posse timere mori.

135

Irarum causas in eum convertit, et optat

      In medio medium tollere de medio.

Sed fidens ensi semiferus extrahit ensem,

      Illiusque feri velle ferire ferum;

Sed nec eum feritas, nec iurgia dicta tuentur,

140

      Nec vis, sed species sola tuetur eum:

Nam regina videns hunc talem tamque decentem

      Cor regis flexit, flexa decore suo.

Sic ea: Non probus hic? probitas sua nonne probanda?

      Que sua sit probitas hac probitate probat.

145

Rex ita: Si Karolo carus cordique fuisses,

      Nostros non sineret te peragrare sinus.

Forsitan instinctu Rollandi mitteris: idem

      Quanti te faciat mente repone tua.

Accedit propius rex Guenonique propinat,

150

      Excepturus eum, verba daturus ei;

Rollandum rex hunc iubet ut seducat, et eius

      Blandiciis animum pascit et ere manum:

Multa sibi donans se spondet plura daturum,

      Promittitque fero munera queque fere.

155

Donat eum donis, quia donantur sibi vasa,

      Vestis, quadrupedes, aurea, pulcra, citi.

Nunc pius, ante ferus, nunc simplex, et gravis ante,

      Ante minis plenus, desinit esse minans:

Nunc magis atque magis et adhuc mage cum magis auget

160

      Munera, totque magis mens sua mota magis;

Seu rex, seu livor, seu donum, sive cupido

      Vincit eum, nec eo gloria laudis ei;

Hinc iusiuratus sine iure Gueno sibi iurat

      Se pro posse suo vota replere sua.

165

O scelus! o livor! o fraus! o ceca cupido!

      Hunc que cuncta movent nonne movere queant?

Regem Gueno docet prestigia sedicionis,

      Nec regem fallit fallere Gueno docens.

Miratur secum se sic audere quod audet,

170

      Miratur tantum se potuisse nephas.

Gazas abscondi rex suadet, in hiis Karolus rex

      Credere ne possit posse latere dolum;

Vt Karolo tradat regni claves sibi tradit,

      Et sub eo scelere palliat omne scelus.

175

Ergo letificant legatum munera parta

      Sola fraude sua, non probitate sui.

Marsilium, gazas, urbem, tentoria regis

      Gueno means linquit, accipit, exit, adit.

Miratur reditum, miratur eum redeuntem

180

      Rex Karolus, non hunc posse redire ratus.

Hunc legatus adit, intrat tentoria, claves

      Pretendit, nugas fingit, et inquit ita:

Marsilius tibi tutus eas, tua sit via tuta:

      Nil te nolente, nil nisi iussus aget.

185

Te salvere iubet, dignum salvere iuberi;

      Illum te pariter cuncta iubere iubet.

Tocius regni claves tibi mittit habendas,

      Et sua committit regna regenda tibi.

Gaudent sublimes, humiles, exercitus omnis,

190

      Nam quecunque refert omnia vera putant.

Res scelus ignorans regnum, tentoria, turmam

      Querit, dimittit, precipit ire retro:

Iam comites regem comitesque viri comitantur,

      Maxima cum rege pars redeunte redit:

195

Tot Gallis visis ibi Gallia visa videri:

      Gallia? sed visis Gallia visa minor.

Marsilii tamen insidias iubet esse cavendas:

      Infido fidus horret habere fidem;

Nondum securus rex est, quia non sine cura,

200

      Collectisque viris consulit ire viros,

Dumque phalanx sine tutela, tutela phalangis

      Querit quis querat ire vel esse sue:

Gueno tumens ira Rollandum iudicat ire,

      Iudicii cuius non sinit esse memor.

205

Ergo Rollandum rex convenit, et iubet illum

      Vt vacet excubiis: rege iubente vacat.

Patricii bis sex comites sibi: quilibet horum

      Ducit sive parat ducere mille duces;

Sicque ducum duce Rollando pars magna reducta;

210

      Pars eques insequitur agmina, parsque pedes;

Pars parat insidias, pars obtinet arta viarum,

      Pars scandit scopulos, ne quis obesse queat.

Hos omnes vexant, terrent, reprimit iuga, valles,

      Ardua, terribiles, terribilisque timor.

215

Interea rex seductos timet esse Guenonis

      Cum duce Rollando sedicione duces.

Dum Rollandus abit, dum circumquaque vagatur,

      Marsilii gentem Marsiliumque videt:

Scit se seduci Guenonis sedicione,

220

      Premia polliciti solvere digna sui.

Dum graditur, dum mira videt, sibi fundere visa

      Circumquaque viros vallis operta viris:

Hostis ubique patet; procedit, nec timet hostes,

      Haut reputans hostes posse nocere sibi.

225

Inspirare tube iubet hanc Oliverus, in hostes

      Vt rex subveniat subveniendo sibi.

Hic contra: Numquid quod ais ignavia? numquid

      Dedecus? et si non dedecus, ecce pudor!

Quid me terreret? Non Mars, non vulnera, non mors,

230

      Non hominum centum millia, namque nichil.

Hiis prius expletis optat complere quod optat,

      Et parat, et properat omnibus ecce prior:

Arma rapit, turmas iungit Martemque minatur,

      Et videt ipse minans omnia plena minis.

235

Omnibus inquit ita: Victoria nos manet omnes;

      Non opus est ope nunc, non nisi tela decent.

Vincere non vinci nobis dabit optima virtus:

      Vinci nonne pudor? vincere nonne decus?

Et probat esse prius multoque decentius esse

240

      Posse fugando mori quam fugiendo mori.

Huic comes in primis Oliverus, Gero, Gerinus,

      Et reliqui quorum nomina non memoro;

Dans animus animos nostros animavit ad arma:

      Armis ne pereant arma parare parant.

245

Cuique caput cassis, humerum clipeus, latus ensis,

      Hasta manum munit, ne quis inermis eat.

E contra latitans rex induit arma latenter,

      Hostes hostili vincere Marte ratus.

Armantur reges sub eo sua regna regentes;

250

      Regibus armatis induit arma phalanx,

Marsiliique nepos se primum spondet iturum

      <>

Patricios hic undecimus coniurat in omnes;

      Rege duodecimus cogitur ire tamen.

255

Hunc equitum turma peditumque caterva secuntur;

      Sed regum remanet rege manente manus.

Hic in Rollandum primum ruit agmine primo:

      Primum victus eo vincere credit eum.

Iam iacet ut truncus, ab eo truncatus in armis,

260

      Iam pereunt pariter cum pereunte mine.

Succedunt alii, sed frustra, namque perire

      Cogit eos pariter condicione pari.

Hoc feriente feros, ferit illum turma superstes,

      Inque ferum renovat prelia turba ferox.

265

Rollandi turma turmas ruit omnis in omnes:

      Hac instante ruunt, hac veniente timent.

Samson, Turpinus, Oliverus, Gero, Gerinus

      Quinque prosternunt corpora, quisque suum,

Post alii quinque prosternunt corpora quinque;

270

      Excitat ergo minus prelia turba minor.

Tunc alacres Galli magis instant; pars tamen ingens

      Ledit et arcet eos, instat et obstat eis.

Vt mos est mox quinque fugant et quinque fugantur,

      Mars in Marte graves reddit utrumque gravis.

275

Quod gentis superest gentilis funeris horror

      Cogit habere metum, suadet inire fugam.

Diffugiunt tamen, incassum, quia diffugientes

      Seu vi Rollandi sive timore ruunt.

Sed Margaretus, fugiens vix vixque superstes,

280

      Et celer et timidus et male tutus abit;

Illum festinant ferus hostis, mortis ymago,

      Corpora truncata, sanguis ubique fluens;

Festinans equus ipse fremit, timet ipse magister,

      Mox coram rege stat rationis egens.

285

Sic orsus: Num mira vides? ubi robora mira

      Misse gentis? ubi gens ea tota modo?

Aspice quid tua gens: tua gens modo non nisi non gens.

      Quid gens? quidve nepos? Hec nichil, ille nichil.

Iam maiora minans dolet, horret, perfurit, ardet

290

      Rex pro gente sua proque nepote suo.

Omnes dimidiat turmas exercitus omnis,

      Premittitque decem rex retinetque decem:

Auditur sonus armorum clangorque tubarum,

      Quadrupedum fremitus, gens quasi tota fremens.

295

Tota prius tuta Turpini tota caterva

      Incipit esse timens incipientis ita:

Nunc vires revocate, viri: victoria primum

      Nobis prima datur, nosque secunda manet.

Quid prodest revocare metum? quid ferre dolorem?

300

      Quid dare terga fuge? quidve timere mori?

Hostibus instemus! Auditis talibus instant:

      Hostibus admoti prelia mira movent,

Exercentque viri vires in Marte viriles,

      Dantque viris vires vincere Marte viros.

305

Forte ferus quidam fugat et ferit Engelierum:

      Leso vulnus obest, precipitatus obit;

Aggrediens Oliverus eum lateri locat ensem:

      Sic agressus eum vincere demit ei.

Mox alius morti Sampsonem destinat, et mox

310

      Vltima passus eques precipitatur equo.

Num iactura gravis, quia sic in Marte gravatur?

      Num gravior gemitus quod perit hoste gravi?

Causa sue mortis et Mars et vulnus et ensis

      Et fortuna gravis et gravis hostis erat.

315

Funere Sampsonis viso visaque ruina

      Victor Rollando vindice victus obit.

Ecce vir Anseum premit acriter ictibus acer:

      Debita carnis ibi solvere cogit eum;

Victorem perimit Turpinus, Grandoniumque

320

      Rollandus, per quem corruit ante Gero.

Multa prius passa sternuntur corpora passim;

      Passum cede solum cedis onustat humus.

Corde tumens, ira succensus, cede cruentus,

      Rollandus magis est quam fuit ante ferus:

325

Turmas adnichilat ductoribus adnichilatis;

      Iam poterit dici gens ea tota nichil.

Evadunt pauci, pugnant pauci, quia pauci;

      Ad summam si quis forte superstes abit.

Ergo Marsilius Marti vacat et fremit ira,

330

      Et quia gente vacat fit quasi mente vacans:

Tam leviter tot tanta stupet rex agmina vinci,

      Tamque brevi spacio tot potuisse mori.

Hostibus invisus visos accedit ad hostes;

      Regia signa ferens primus Abismus abit.

335

Quid Turpinus? equum ferro premunit et armat,

      Vt sit equus tutus, ut mage tutus eques.

Si quis equum, quis equi speciem, quis singula laudat?

      Illius ad laudem singula sufficiant:

Horridus aspectus, auris brevis, ardua cervix,

340

      Costaque prolixa, tibia recta sibi,

Crus perlargum, pes cavus et pectus spaciosum.

      Dici vix satis est optimus hic sine vix.

Hunc clavo stimulat et eidem laxat habenas,

      Primus equos celeres cursibus equat eques.

345

Obvius it, velut indignans, velut hostis, Abismo,

      Et mortis penam dat sine fine sibi.

Proximus huic Rollandus init primordia belli,

      Circumquaque ferit et fugat usque feros.

Non vite parcens, non curat parcere cuiquam:

350

      Prosternit solus corpora mille solo.

Non similis Marti, sed Mars in Marte videtur:

      Hunc Martem dici Mars inimice probat.

Hic ab eo truncata iacent graviter caput, auris,

      Tibia, pes, humerus, brachia, crura, manus.

355

Multa ferunt una Galli, quia ferre videntur

      Vulnera, dampna, necem, plurima, prava, gravem.

Gallia nonne potest occasum plangere? nonne

      Tot deflere viros tot viduata viris?

Prelia temptantes vix sexaginta supersunt,

360

      Quos vexant pariter prelia, plaga, labor.

Rollandum subit interea timor, horror et ardor:

      Hic gravat, hic turbat, hic satis urit eum.

Martem tunc primo, mortem tunc primo veretur,

      Marte tamen vinci mestus utroque magis.

365

Iam parat inspirare tube; cui sic Oliverus:

      Desine, te pudeat! desine, namque pudor!

Num tibi, nonne tuis erit intolerabile, perpes,

      Maximus, obprobrium, dedecus, atque pudor?

Hic tamen inspirat, Turpino crebro rogante:

370

      Hoc monet, hoc cogit ira, necesse simul.

Mirantur sonitumque stupent hunc omnia: montes,

      Arva, nemus, valles, equora, terra, polus.

Rumpuntur vene capitis conamine tanto,

      Et sibi nare cruor manat utraque simul.

375

In sua regna means sonitus rex inter agendum

      Audit et agnoscit, notaque causa sibi.

Comperto scelere, comperta sedicione,

      Vinclis imprimitur rege iubente Gueno.

Estuat, insanit, languet, redit, et sua turba

380

      Cum languente dolet, cum redeunte redit.

Dum gradiuntur inest furor omnibus omnis in omnes:

      Causa rei scire submonet ire cito.

Interea Marte rex Marsilius premit hostes,

      Nam dat eis primum vulnera, deinde mori,

385

Inque viros vires iubet exercere Quirites,

      Exercetque suas instimulando suos.

Rollandum noscens per membra, per arma, per actus,

      Miratur tot eum prelia posse pati.

Hunc natumque suum visus videt, instat utrique,

390

      Prebet utrumque fuge, terret utrumque fugans;

Patris in aspectu nato dat dampna, dat ictus:

      Perdens ante suos perditur ense suo;

Preveniens regem regi dextram secat: ictus

      Dampna gemit, mortem vitat, initque fugam.

395

Iam minus est audax rex, non ausus remanere;

      Gens regis fugiens cum fugiente fugit.

Obliquo feriens Oliverus contrait, angit;

      Terret Agalifus ictibus, ense, minis:

Leditur et ledit ledentem primo relisus,

400

      Postremo lesus funera prima subit.

Plenus vulneribus, post vulnera tanta recepta,

      Vulnerat innumeros in moriendo viros;

Iam velut insanus, iam cedit ut orbus in hostes;

      Debilitat visus subtrahiturque vigor:

405

Rollandum ferit inscius, ast minime nocet illi,

      Nulliusque locum vulneris ictus habet.

Dum stat, dum pugnat, stupet ictum taliter ictus;

      Respicit, et facies vix sibi nota sui.

Inquit: Non hostem velut hostis ledis, ut hostem

410

      Hostis; amicus ego non tuus immo tibi.

Nosce tuum, nosce; forsan non noscis ad ictus:

      Id res, id gladius, id tua facta probant.

Audita voce dolet, et veniam petit inde:

      Dat veniam, factum nam veniale videt.

415

Mox est lapsus equo, pedibus submissus equorum:

      Proh pudor! ecce iacet, proh dolor! ecce perit!

Res gravis, occasus gravior, plus funus utroque:

      Iste dolor dolor est plusque dolore dolor.

Rollandus iam non vexat nisi tercius hostes,

420

      Tercius impugnat, tercius obstat eis;

Turpinus comes huic hinc, Walterus comes inde:

      Hic trux, ille ferox, hic probus, ille simul;

Incedunt pedites, transfossi pectora pilis,

      Dumque nocent aliis, spicula missa sibi.

425

Spicula Waltero dant vulnera, vulnera penam,

      Pena metum mortis, luce carere metus.

Stat Rollandus adhuc et adhuc secat, efficit, arcet

      Ense caput, telo vulnera, Marte viros.

Adventum Karoli gentilis turma perhorret:

430

      Ne magis incurrat dampna redire parat;

Diffugiunt celeres velut in certamine ducti:

      Si quis ibi primus, ultimus esse putat.

Forsan non metuunt regem, non agmina regis,

      Non gladiatorum bella: quid ergo? mori.

435

Seu metuunt seu non, abeunt nullo remanente:

      Omnibus hoc solum cura tenere fugam.

Sic cum Turpino Rollandus prelia finit;

      Hiis ita finitis finis utrique prope.

Turpinum graviter gravis arripit extasis; exhinc

440

      Nutat, vi penitus deficiente sibi;

Rollandusque fere moritur viso moriente:

      Languet, vultque mori cum moriente suo.

Iam velut exsanguem locat hanc exsanguis in herba,

      Et prius immunda vulnera mundat ei;

445

Herba refrigerium dat ei dum cumbit in herba

      Erecto capite vix sedet haut sine vix.

Rollandus semel ac iterum pede corpora volvens

      Huc illuc meat in sanguine crure tenus:

Circumquaque legens fert corpora patriciorum,

450

      Quorum plus mortem quam sua fata gemit;

Absolvit prius hos Turpinus, signat abinde,

      Mox anima corpus egrediente suum.

Rollandus cedem, gemitus, loca cede referta,

      Aspicit, emittit, deserit, itque mori.

455

Dum moriens magis affectat quam vivere mortem,

      Dulce mori visum, vivere triste sibi.

Adnixus scopulo requiem petit, aspera passus,

      Et supplex veniam supplice voce rogat.

Hunc credunt obitum gentiles unus et alter,

460

      Et cornu capere curat uterque suum:

Aspiciens hos, obliquo cornu feriente,

      Se secus utrique dat moriendo mori.

Dum moriens orat, mors vite terminat horam:

      Iam quasi nullius, iam quasi nemo iacet.

465

Proh! quia Gallorum tu spes, tu fama fuisti,

      Et probitas et dux et decus omne simul!

Gallia te nudata iacet, quia te prius ente

      Quid fuit? orbis honor; quid modo? tota nichil.

Virtus miratur te taliter adnichilari,

470

      Mors etiam per eam te potuisse mori.

Quid promam, quid non? satis est hoc promere solum:

      Francigene gentis gloria solus erat.

Illum, patricios, cives, proceres peditesque

      Rex obiter veniens Marte iacere videt;

475

Non hos, non illos tantummodo, sed simul omnes

      Rex cum gente sua fletque doletque simul:

Summos quo? summo; mediocres quo? mediocri;

      Parvos quo? minimo turba dolore gemit.

Accitur Gueno penas pro fraude daturus;

480

      Mox ereptus equo dilaceratur equis.

Pro fraude scita finita sibi sua vita.

      Res ita finita testificatur ita.