Semper ut ex aliqua felices parte querantur

      Leges humane conditionis habent.

Miles erat Rome, probus armis, rebus habundans,

      Vrbe potens, felix coniuge, clarus avis;

5

Voce, manu, facie, facundus, largus, honestus,

      Vir sapiens, stabilis tempore, mente, fide.

Sponsa viro non stirpe minor, non moribus impar,

      Non evo senior dissimilisve fide.

Prompta, modesta, timens, non, ut solet esse frequenter,

10

      Imperiosa suo femina pulcra viro.

Luxus opum nocuos quamvis declivis ad actus,

      Non fecit mores degenerare bonos.

Cum soleat levitas iuvenilibus esse sub annis,

      Non leve gessit opus femina pulcra, potens.

15

Pulcraque casta fuit, que virtus, rara venustis,

      In fragili sexu rarior esse solet.

Feminee vitium nature mobilitatem

      Cavit et ingenite crimina nequitie.

Affectusque leves quadam sub mole refixit

20

      Et potuit sexus immemor esse sui.

Sic igitur proba iuncta probo, formosa decoro,

      Callida sensato, religiosa pio.

Sors arrisit eis, favit Natura; beati

      Omnibus, excepto munere prolis, erant;

25

Perfecti minus hoc uno, si prole carere

      Est a perfecta prosperitate minus.

Spes igitur sobolis, multos dampnata per annos,

      Cetera nature dona placere vetat,

Successus alios, alios obscurat honores,

30

      Fortunamque facit omnibus esse ream.

Flentque dolentque magis, nec enim natura repugnat,

      Nec gravitas evi languidioris obest;

Nec senis hec gelidos causari coniugis annos,

      Ille nec uxoris frigida menbra potest.

35

Etati comfisa sue superumque favori

      Spem gerit in voto femina sola suo.

Spemque super dubiam fati quid volveret ordo,

      Certior esse volens consulit astrologum,

Qui poterat stellis superum deprendere curas,

40

      Parcarum mentem consiliumque Iovis,

Nature causas secretaque scire latentis,

      Et que fata, quibus legibus ire velint.

Ille mathematice, studiis exercitus artis,

      Pretemptat numeros. Astra movent numeri;

45

Exquiritque vagos numeri ratione planetas,

      Quorum sollicitus puncta gradusque notat,

Et qua consulitur momentum colligit hore,

      Et perpendit in his esse modumque rei.

"Est" ait "est, video, tibi filius; ecce maritus

50

      Implebit steriles fertilitate sinus;

Et Paridem geret in facie, geret intus Achillem,

      Nec probitas fastum nec sibi forma dabunt.

Pauperior Cresus, minus illo doctus Vlixes;

      Frena dabit ratio rebus et ingenio.

55

Inter felicis fatalia commoda vite,

      Romulee dominus et pater urbis erit.

Patrem ... sed taceo, nisi quod premis, arguis, instas,

      Occidet, fato sic agitante, suum.

Sic erit, adde fidem. Iovis est sic fixa voluntas.

60

      Quicquid precinui nil habet ambigui.

Fata tibi spondent, dii spondent, sidera spondent;

      Res rata quam spondent sidera, fata, dei".

Gaudeat his fatis doleatve revertitur anceps

      Femina celestis conscia consilii.

65

Roma, tibi regem, mortem paritura marito,

      Tristitiam gaudens, gaudia tristis habet.

Sollicitam sensit vigili marcescere cura

      Vir suus et causas hic rogat, illa docet.

Audit et attenta tristique recolligit aure

70

      Miles fata sue prodigiosa necis.

Hoc ait: "In voto superos piget esse secundos;

      Inde michi malus est Iupiter, unde bonus.

Quesivi sobolem, datus est michi filius hostis,

      Dampna fero voti prosperitate mei.

75

Vnde precor, meus, uxor, amor, mea sola voluptas,

      Altera pars anime dimidiumque mee,

Cum fuerit soboles genio concepta sinistro,

      Et tua maturum fuderit alvus honus,

Affectus oblita pios oblitaque matrem,

80

      Ne dubites puerum mortificare tuum.

Si patiaris eum superesse michi morituro,

      Hec pietas species impietatis erit".

Finierat. Flevere simul. Mora nulla sequenti

      Nocte iacent pariter. Concipit illa, tumet.

85

Maternos menses nature legibus implens,

      Edidit ad numeri tempora certa sui.

In nascente fuit tante deitatis imago,

      Vix potuit credi materialis homo.

Nupta virum, mater puerum dum diligit, heret

90

      Et dubitat puero parcere, sive viro.

Formosus niveusque puer se cogit amari,

      Et matrem mollit et vetat esse feram.

Pulcher et irate visus ridere parenti,

      Oranti similis ne moreretur erat.

95

Ad speciem periere preces, discussit amatum

      Formose sobolis gratia mente virum

Que nunc esse sue soboli Medea parabat

      Cepit maternus scire quid esset amor.

Parcit ei pietate ferox maioraque vite

100

      Tempora dat nato, dum breviora viro,

Et, mentita necem, procul inde remittit alendum

      Et tacita miserum decipit arte patrem.

Exilio felix puer est alienaque lactens

      Vbera, nutritur sedulitate pia.

105

Crevit honor forme, cum florida cresceret etas;

      Laudari potuit tantus ab hoste decor.

Nomen in ambiguo, sed Patricida vocetur

      Imperat archana calliditate parens,

Vt iuvenis tantumque nephas tantumque furorem

110

      Horreat audito nomine sepe suo.

Vt rudis accepit primos infantia sensus

      Traxit et interior vim rationis homo,

Emicuit tam mente capax, velud esset adultus,

      Maturos pleni temporis usque dies;

115

Ascendensque gradum docilis prompteque iuvente,

      Philosophis studuit proximus esse comes.

Novit enim quam sideribus, quam primitus orbi

      Sementem dederit materiamque deus;

Que fuit in rebus ratio, que causa creandis,

120

      Quos habeant nexus, quas elementa vices,

Et numeri quo fonte fluant, qua lege ligentur,

      Quo sibi conveniant scemate dispositi,

Musica quo numero, vel qua sibi proximitate

      Dissimiles iungat consocietque sonos,

125

Astra quibus spatiis distent septena planete.

      Mensus utrosque polos, mensus utrumque mare

Astrorumque vias humanaque fata sub astris,

      Et fesso celos Hercule sustinuit;

Rethoricosque volens non ignorare colores,

130

      Succincte didicit perspicuumque loqui,

Naturas generum lima graviore revolvens,

      Pectore divinum clausit Aristotilem

Et quicumque potest humana lacescere menbra,

      Aut dolor aut morbus, pellere novit eum.

135

Sic fecit pectusque capax mentemque profundam,

      Amplum septenis artibus hospitium.

In Venerem suspecta quies vitiisque propinqua

      Otia iam iuveni causa timoris erant,

Tranquillosque timens lascivi temporis annos,

140

      Transit ad armate pondera militie;

Institit assiduus bellis meruitque favorem,

      Armaque successu non caruere suo.

Cesareos titulos transgressus et Herculis actus,

      Vnica Romulee gloria gentis erat;

145

Quem probitas adeo virtusque levavit in altum

      Esset ut Ausonii signifer imperii.

Sed super orbis opes supremaque culmina rerum

      Certat vis superum ponere posse virum.

Pugnat ad hoc Lachesis, super hoc Fortuna laborat,

150

      Comprobat hic vires Iupiter ipse suas.

Et quia sic fieri fatalis postulat ordo,

      Hanc sibi regnandi fata dedere viam.

Emula Romani Karthago nominis, arma

      Forte sub Ausoniis finibus intulerat.

155

Ergo movent aquilas infaustaque signa Quirites

      Conscriptosque patres hora sinistra trahit;

Occultarat enim sub opacis vallibus agmen

      Penus, in excidium, regia Roma, tuum.

Sic super insidias inopinaque tela senatus

160

      Incidit, et potuit tunc sine Marte capi.

Rex captivatur captivaturque tribunus,

      Nec deprensa potest turba referre pedem.

Ducuntur genus Eneadum Latieque potestas

      Gentis et Albane nobilitatis honor.

165

Non alibi potuit melius cognoscere Roma

      Quam dubias dubius mundus haberet opes.

At Patricidam, cum signifera legione,

      Ducebat melior sors meliore via.

Qui procul aspecto confusi pulvere belli,

170

      Protinus intendit succubuisse suos.

Occurrens igitur venientem prevenit hostem,

      Obiectoque sibi milite claudit iter;

Hostilesque globos fatis melioribus intrans,

      Devincit Penos, liberat Ausonios.

175

Ridiculos hominum versat sors ceca labores:

      Secula nostra iocus ludibriumque deis.

Conversis vicibus iacet Affrica, Roma triumphat

      Victores victos extimuere suos;

Et tamquam timeat Romam sacer ordo deorum,

180

      Protinus et celeri dampna levavit ope.

Sic igitur potuit veniam Fortuna mereri,

      Dum dedit eventus post mala fata bonos.

Sors audita mali luctu confecerat urbem,

      Magnaque maioris dampna pudoris erant.

185

Leta superveniens premisso fama dolori

      Ex ipsis potuit gratior esse malis.

Primum narratur qua valle quibusque latebris

      Penorum steterit insidiosa cohors,

Et quantus Latios belli cecaverit ardor,

190

      Ne tacitos possent ante videre dolos,

Qualiter augustos Romanaque viscera patres

      Traxerit in laqueos Affrica dira suos;

Quam parva Patricida manu contriverit hostes,

      Et tibi, Roma, tuos reddiderit populos.

195

Sic Patricida suis famosus et inclitus actis

      Creber et in vulgi plurimus ore sonat.

Rex ubi collegit quas fert victoria predas

      (Nam lucri dominus, non tamen auctor, erat),

Romam vertit iter patribusque legenda verendis

200

      Littera dirigitur. Littera talis erat

Vt sibi pro victa Karthagine debita laurus,

      Et meritus, Latio more, daretur honor.

Romani super his bene quid statuatur acuto

      Consilio versant exagitantque diu.

205

Vndique pensatis rationis acumine rebus,

      Nil meriti factis regis inesse vident,

Qui, male fuscata Romani laude decoris,

      Victus et in bello preda fuisset iners.

Neve tamen posset turpi doluisse repulsa

210

      (Nam male contemptum fert gravis ira ducum),

Pagina signatur, cuius dare sive negare

      Ambiguus sensus significare queat.

"Nullius obsistit meritis servire parata

      Semper victori regia Roma suo;

215

Nam cui laurigeros meruit victoria currus

      Non illi meritos Roma negabit eos;

Qui populos vicit Karthaginis, ille, fatemur,

      Ille triumphales scandere debet equos".

Spem mentita bonam fallaci littera vultu

220

      In primis potuit letificare ducem,

Mox ubi consuluit mentem totumque cucurrit

      Et tulit ad sensum singula verba suum,

Sicut homo discretus erat, non motus in iram,

      "Ambagem dubie sentio vocis" ait.

225

Ergo Patricidam, nec enim laudes alienas

      Regia mens egre sustinet, alloquitur:

"O iuvenis, quem, si quis inest vigor insitus astris,

      Nascentem vidit sideris hora boni,

Cui Fortuna favens, ne postmodo ceca vocetur,

230

      Excusat vitii crimen honusque sui,

In cuius facie Nature cuncta potentis

      Argumenta patent, laus tua, forma dee,

Per quem (nec pudor est) ereptus ab hoste revertor,

      Redditus uxori deliciisque meis,

235

Ecce dies qui progrediens ex ordine fati

      Reddet virtuti premia digna tue.

Sceptra tuus, fateor, meruit labor; accipe sceptra,

      Et meritum regimen urbis et orbis habe.

Vicisti Penos et quos tibi Roma paravit

240

      Curribus et pompis utere pace mea.

Iuste Roma videt servataque linea recti

      Est in contemptu plus michi grata meo.

Nec meus iste potest pudor aut iniuria dici;

      Iustitie melius nomen habere potest.

245

Ergo, nec invideo, venturi prescia laurus

      Crinibus accedet digna corona tuis.

Ergo, nec invideo, curru fulgente veheris

      Letaque Roma tuum nomen ad astra feret.

Grande voco meritum quem dat tibi Roma triumphum;

250

      Quod tibi do munus grandius esse puto.

Romanis huc usque meis te prefero regnis

      Estque fretum munus lataque terra meum".

Obstupuit iuvenis et, que rarissima virtus,

      De sibi collato tristis honore fuit.

255

Dum parere negat, venientes ordine pompas

      Aspiciunt illinc vulgus et inde patres.

Rex capitis diadema sui, licet ille repugnet,

      Collocat in iuvenis vertice, sceptra manu.

Sic trabea tectum, sic omnia regis habentem

260

      Obtulit; oblatum Roma recepit eum.

Et niveos super altus equos, plaudente senatu,

      Ad Capitolinum ducitur usque Iovem.

Audierat (nec enim gestorum deficit index),

      Imperium nati mater amica sui.

265

Movit ad hoc pietas, amor et natura parentem:

      Letitia potuit pene perire sua.

In lacrimas tamen erumpunt pia gaudia matris,

      Quas dolor et potius dampna parare solent.

Vt satis applausit cognato mater honori,

270

      Legitimo risus fine repressa suos,

Pectoris archanum velud in penetrale recepta

      Et silet et quid agat consulit ingenium.

Astrologi super augurio, super ordine fati

      Astupet et stellis sensit inesse fidem;

275

Iam de preterito trahit argumenta futuri,

      Cetera predicto credit itura modo.

Ergo, re faciente fidem, pro morte mariti

      Cogitur ad veros sponsa venire metus.

Ad sobolis decus aspiciens obitumque mariti,

280

      Leta per alternas fitque molesta vices.

Quando virum, vel dulce viri quodcumque fuisset,

      Presens ante sue lumina mentis habet,

Pectora iocundis successibus exhilarata,

      Vendicat hospitium cura dolorque sibi.

285

Cum Patricida redit, qualem quantumque videri

      Dat maternus amor, non habet ira locum;

Cumque subit socialis amor fedusque mariti,

      Integritas vite, nec violata fides,

Non peperisse velit; natus natique potestas

290

      Displicet et prorsus desinit esse parens;

Interdum mitescit atrox blandamque parentem

      Induit, et vincit filius ipse virum.

Alternis dolet et gaudet, misereque beata,

      Ponderat ad casus dulcia fata malos.

295

Anxia distrahitur dubioque miserrima voto

      Fluctuat, et bellum mater et uxor agit.

Si queat eterno Parcas prevertere cursu,

      Vellet pro domino fata subire suo.

Sed tristis Lachesis, sed inexorabile fatum

300

      Nonnisi prescriptus ius habet ire vias.

Vir suus interea curis superoccupat egram,

      Tumque super fatis pervigil eius erat;

Intuitoque viro, cuius prope fata videbat,

      Ingemit affectu, vera Sabina, pio.

305

Compresseque diu tandem, velud agmine facto,

      Discursu lacrime liberiore fluunt.

Obriguit dominus lacrimis violentius ortis,

      Nescio quid taciti sensit inesse mali.

Currit in amplexus et dulciter oscula care

310

      Coniugis irrumpit, et rogat unde dolet.

Cui tamen illa nichil; premit importunus et heret,

      Instat et incumbit multiplicatque preces.

Quo plus mesta silet, potuit suspectius esse

      Quod dubitat tanta sub gravitate loqui.

315

Querit perque fidem thalamique sacros himeneos

      Quis quibus ex causis fluxerit iste dolor:

Si res consilii, tutas descendet in aures;

      Si scelus, hoc poterit scire maritus amans.

Lege thori thalamique fide compulsa fateri

320

      Que melius poterant utiliusque tegi,

"Est" ait "unde querar de te, Natura creatrix,

      Que nichil ad summam perficis usque manum.

Multa licet dederis, minus est quod femina nascor,

      Defecitque tuus hac michi parte favor;

325

Is meus est sexus cui simplicitas inimica,

      Cui pudor ignotus, cui peregrina fides.

Is meus est sexus qui detestatur honestum,

      Qui quicquid scelus est vendicat esse suum.

Si libeat superis, genus evertatur iniquum

330

      Femina, vivat homo tum suus orbe suo.

Aura nocens, maris unda tumens irataque pugna

      Non necat ad numerum, femina dira, tuum.

Planta vel arbor habet quibus extendatur in evum

      Semina; perpetuant continuantque genus.

335

Femina non aliter radicem criminis in se

      Sementemque mali materiamque tenet.

Tempora si redeant antique simplicitatis

      Argutique cadat spiritus ingenii,

Femina sufficiat artes reparare nocendi

340

      Perfidieque novum forsitan addat opus.

Tempore mitescunt posita feritate leones,

      Tempore leniri tigris et ursa solent.

Fixa pedem manet ad facinus, numquamque malignam

      Mutat naturam femina sola suam.

345

Si qua suum penitus descivit femina sexum,

      Plus niveo corvo prodigiosa fuit.

Sed quid nature vitio, vel quid genuinis

      Moribus ascribo criminis huius honus,

Quod mala, quod nequam, quod atrox, quod perdita feci

350

      Ad sexum refero turpiter ipsa meum?

Non bene causa nitet qua se mea culpa colorat

      Seque meum facinus non habet unde tegat.

O coniunx decepte diu, tibi creditur uxor

      Que tibi non uxor, sed magis hostis erat!

355

Forsitan obsequiis et blanda sedulitate

      Credebas animum promeruisse meum;

A primis evi gradibus tuus unicus ardor,

      Vnicus affectus, unica cura fui;

Sed benefacta tuis male respondentia votis

360

      Equalis meriti non habuere vices;

Obsequium dampnis, odiis pensamus amorem,

      Obprobrio laudem, proditione fidem.

Quere, marite, novum pene genus, exime ferrum,

      Viscera funde solo, distrahe menbra rotis;

365

His ego digna malis que iudicio Radamanti

      Tartarea patitur noxia turba domo.

Sed quia suspensus dubio sermone teneris,

      Accipe quo tendant, quid mea verba velint.

Olim, si meminit, peperi quem sidera regem

370

      Spondebantque senis sceptra tenere Nume;

Spondebant (sed flere magis quam dicere fas est)

      Proh dolor, auctorem funeris esse tui.

Territus augurio, contra sua viscera matrem

      Precipis armari progeniemque premi;

375

Sed natura, minis monituque potentior omni,

      Non potuit partes destituisse suas.

Mentior, extinctum credis, temerarie, credis;

      Sed puer alterius lactis habebat opem.

Sic igitur, culpamve velis facinusve vocari,

380

      Nunc illi puero vivitur ista dies.

Filius ille tuus, cuius rationis acumen

      Actus mirari, verba probare soles;

Filius ille tuus de quo quoque livor et hostis,

      De quo mentiri Fama vel ipsa timet;

385

Filius ille tuus, quem predicat orbis et omnis

      Que sub septeno climate terra iacet;

Filius ille tuus, cui nec natura decorem,

      Nec Fortuna super addere possit opes;

Filius ille tuus, cuius Karthago triumphos

390

      Nec genus Hannibalis erubuisse potest;

Filius ille tuus, quem regni sede locatum

      Cernis honorata sceptra tenere manu.

Verba mathematici, nisi quod tua fata supersunt,

      Omnia decreto fine peracta vides;

395

Currentesque suo fataliter ordine stelle

      Et tua defixo fata tenore trahent".

Vir stupuit potuitque diu non credere verbis

      Eventus quorum prodigiosus erat.

Sollicitus longumque silens, se pectore toto

400

      Contulit ad mentis interiora sue.

Provida consulitur ratio vigilatque receptus

      Intus apud sese totus et omnis homo.

Singula discutiens gaudendum sensit et ipsam

      Perniciem proprii cepit amare mali.

405

Ergo decus generis et honores concipit altos

      Contemptorque sue perditionis, ait:

"Cara comes, michi sanctus amor, michi gratia concors,

      Parce queri, lacrimas comprime, pone metus;

Non vitio tua facta dedi, pulcrisque marito

410

      Fraudibus et pulcra proditione places.

Non sub iudicibus timeas adducta severis;

      Tam sincera tuum causa tuetur opus.

Ipsa licet sileas, pro te Natura loquetur,

      Sunt oratores iusque piumque tui.

415

Non tibi rethoricos opus induxisse colores,

      Ad regimen cause non leve robur habes.

Mater eras, maternus amor pietasque coegit,

      Medeamque fugis, emula Penelopes.

Iure timere queam que pignora mortificassent

420

      Has etiam promptas in mea fata manus;

Sed redimendus erat dominator et urbis et orbis

      Vnius ex facili perditione senis.

Vt vetus arbor ego, cuius de stirpe renascens

      Virgula servatur, ipsa recisa perit;

425

Virga suam matrem longum distendit in evum,

      Perpetuatque meus filius esse meum.

Mira quidem novitas, letus dolor, utile dampnum,

      Que duo fortune cernis inesse mee.

Obsequium prestasse putat Fortuna duobus,

430

      Surgat ut e nostro sanguine sceptra regens.

Non decet ingratos divini muneris esse;

      Tangit munificos mens hilarata deos.

Non veniunt homini nisi magno magna labore,

      Partaque Flegreo sidera Marte Iovi.

435

Vt merear regisque pater dominusque vocari,

      Morte mea tanti nomen honoris emo.

Sed moriens ego non moriar, totusque superstes

      Totus et in tali prole renatus ero.

Quod de fatali descendit origine rerum

440

      Ne dicas fieri fraude vel arte tua;

Fatum me perimit, fatum servavit eundem

      Quem servasse putas; omnia lege meant.

Dum patitur Lachesis iamiamque minantia rumpi,

      Nostra fatigato pollice fila trahit.

445

Presentem placet affari, propiusque videre

      Quem superi rerum constituere caput.

Si semel amplexus iungam semel oscula nato,

      Sufficiet vite terminus ille mee.

Letior Elisios veniam gentesque sepultas

450

      Et chaos et Stigii pallida regna Iovis".

Ergo Palatinas Tarpei culminis arces

      Per circumflexos scandit uterque gradus.

Illic cum patribus residens Patricida verendis,

      In commune sue consulit urbis opus

455

Ne pereant leges, ne decidat ordo senatus,

      Rome maiestas imperiique decus.

Ingressi splendore domus potuere teneri,

      Si minor aut levior causa tulisset iter.

Ad regem graviter summisque laboribus itur,

460

      Nam circumstantum densius agmen erat.

Vt plebis rupere globos penetratur ad ipsas

      Primatum cathedras imperiique tronum.

Matris ad occursum (nec enim pater agnitus illi)

      Assurgit solio rex Patricida suo.

465

Imperii fastu vel maiestate reiecta

      Totus maternis subditur officiis:

Subsequitur blandaque manu comportat euntem,

      Alloquitur blande, blandius audit eam

Natureque sue non immemor alta potestas

470

      Personam serve conditionis agit.

Cui genitrix: "Secede loco matrique benignus

      Condescende tue; dicere pauca velim.

Redde parum te, nate, michi, furare labori

      Te quandoque gravi, iura senatus agat.

475

Cura tue mentis, moderando debita mundo,

      Ex aliqua saltem parte remittat honus;

Roma sibi vigilet, propriis quoque viribus usa,

      Interdum discat rege carere suo.

Hoc precor, hoc iubeo; regem precor, impero nato:

480

      Ius habet in partus mater amica suos.

Declines igitur turbam turbeque tumultum;

      Non bene consilium ducitur in medium,

Alta volunt propria sub maiestate latere,

      Nec tuto veniunt ad populare palam".

485

Ergo divertunt ubi longa pace silebat

      Deditus archanis consiliisque locus.

Quod sancitur ibi tacitum, sublime, profundum

      Auribus eripitur, Fama maligna, tuis.

Res regum tacitique locus privata senatus

490

      Audit et eterna nocte sepulta premit.

Sedit uterque parens et filius inter utrumque.

      Dicendi primum femina fecit iter:

"Fili, cuius opes, sapientia, forma, potestas

      Sunt michi sidereis significata notis,

495

Dum recolo meritumque tuum viteque nitorem

      Gaudeo, nate, tibi, gaudeo, nate, michi.

Si qua parte michi posset surrepere fastus,

      Nempe futura fui laude superba tua:

Per te Romulidas libertas prisca revisit,

500

      Ausa suum terris exseruisse caput.

Olim decretis eterni legibus evi

      Debitus in regimen temporis huius eras

Nostraque iustificas priscumque reducis in aurum

      Secula, nec ferri nomen habere sinis;

505

Nature prelarga manus te pretulit orbi,

      Et dedit in solo munere cuncta semel,

Vtiliusque nichil in postera secla reservans

      Prodiga donatrix pene remansit inops.

Iam neque miretur censorem Iustinianum,

510

      Iam neque se iactet Roma Catone suo;

Si populus felix Augustos vixit in annos,

      Nostra nec inferius tempora numen habent.

Astrorum cognosco fidem Caldeaque cura

      Assiriusque labor vim rationis habent.

515

Dictus eras sensu Grecos quoque vincere, vincis;

      Marte valere, vales; sceptra tenere, tenes;

Sed, quamvis sublime caput sub sidera condas,

      Rex super humanum dispositorque genus,

Vnum deerat adhuc, non nosse tuum genitorem,

520

      Ad solide plenas prosperitatis opes.

Sed votis astricta tuis Fortuna laborat

      Vt tua sit nulla gloria parte minor.

Iste pater, pater iste tuus; cognosce, revise,

      Qui de carne sua contulit esse tibi".

525

Filius exurgit, surgit pater, oscula iungunt

      Nec cohibet lacrimas iste vel iste suas.

Implicitis strictisque diu complexibus herent,

      Et cognata sacer pectora mulcet amor.

At genitor vultu non exsatiatus amato,

530

      Heret et in iuvenem lumina fixa tenet;

Aspiciens igitur tante miracula forme,

      Aut stupefactus ad hec aut hilaratus ait:

"Militie specialis honor, rationis et equi

      Immotus limes perpetuusque tenor,

535

Nate (sed usurpo nomen fortasse paternum:

      Qui sevus pater est desinit esse pater).

Nate (fatebor enim) tua te gestabat in alvo

      Mater, eoque mori tempore iussus eras.

Iussus eras, iussi, perfecti roboris annos

540

      Maturosque volens anticipare dies.

Pena paratur ei quem non dampnaverat error

      Et preiudicium lingua paterna facit.

Ordo sed eternus prefixaque nexio rerum

      Humane vanum dissipat artis opus,

545

Servaturque puer placide qui temperet orbem

      Romuleaque manu menia facta regat.

Si dure feritatis homo Romana gubernet,

      Funditus ex imo vertere cuncta queat;

Ne pereat mundus te simplicitatis amicum

550

      Imposuit Latio provida cura Iovis.

Imperii gladium libertatemque nocendi

      In placidi mutas et miserantis opus,

Qui mundum placidus, mentem regis imperiosus,

      Et regis nomen rectius inde tenes.

555

Quem geris expugnas hominem carnisque maligne

      Insistis motus lege tenere vagos.

Te cohibes vivisque senex iuvenilibus annis,

      Nec te discincte, sed sapienter agis.

Intra nature voluisti vivere fines,

560

      Lora tamen freni liberioris habens;

Nec removes, formave tumens opibusve solutus,

      Proposita stabiles a ratione gradus.

Quo ius latius est votique licentia maior,

      Articulo vitam sub breviore trahis.

565

Vnde fit ut, celi curis pro parte relictis,

      Pronius intendant ad tua vota dei.

Ipse pater superum, quotiens vel magna requiris,

      Quamvis accelerans tardior esse timet.

Cum tibi multimodi daret ornamenta decoris

570

      Iuppiter in dando movit utrasque manus.

Dulce rubet facies, fecundum robore pectus,

      Lingua perita loqui, fortis ad arma manus.

Ne quid in humanis solidum consistere rebus

      Dicat et apponat credere stultus homo,

575

Inter successus et gaudia prosperitatum,

      Ater et infelix angulus unus erit.

Fili, me perimes; immotaque pensa sororum

      Istud ab eterno constituere scelus.

Olim dispositi lex et violentia fati

580

      Vtetur manibus in mea fata tuis.

Dextram, non animum prebebis, nate, furori:

      Qui tua tela regat spiritus alter erit.

Vi firmamenti divinorumque supernis

      Cursibus astrorum cogeris esse nocens.

585

Cogeris esse nocens manifestaque culpa deorum

      Est ubi non possis mitior esse patri.

Parcarum seriesque tenax fixumque necesse

      Simpliciter nostre crimina cedis habent.

Tu neque, nate, nocens, nec enim rear esse nocentem

590

      Qui, quia non potuit non nocuisse, nocet.

Non sine respectu, sine re Patricida vocaris:

      Nominis attendas significata tui.

Condono mea, nate, tibi ..." Cum dicere vellet

      "Funera", vox linguam nulla secuta suam.

595

Imperfecta foret rupte sententia vocis,

      Sed pia supplevit lacrima vocis opus.

Liquitur in lacrimas oculis superinsitus humor

      Quasque potest pietas blanda ministrat opes.

Cumque tamen scirent curas et pondera regni

600

      Arte Patricide consilioque regi,

In Latii commune bonum peccare timentes,

      Colloquii gratas corripuere moras.

Ergo recessuri natum super oscula lassant,

      Alternantque vices participantque virum.

605

Ad delibandum complexandumque vicissim

      Prebet ad alternos se Patricida sinus;

Distrahitur, discedit ab hac, prensatur ab illo,

      Et venit ad dominos publica cura duos.

Cernere risus erat miserosque piosque parentes,

610

      Tam male vel sanctus se moderatur amor.

Attendens quantoque probro quantoque pudore

      Fata velint vitam commaculare suam,

Altius ingemuit Patricida, suamque relabi

      Fortunam sensit comminuique decus.

615

Scit facilem rapidumque vage vertiginis orbem

      Et ceci vultus numinis ambiguos,

Quodque nequit certoque gradu fixoque tenore

      Quanta velis mundi gloria stare diu.

Merorem post leta timens, post blanda ruinam,

620

      Secum sollicito pectore multa movet;

Fortune legesque graves moresque maligni

      Ingeminant curas ingeminantque metum.

Sepe suas metitur opes actusque decoros

      Colligit in numerum cunctaque gesta probe;

625

Karthago deleta subit regesque subacti,

      Et dolet aspiciens quantus et unde cadat.

Longos successus, longos Fortuna favores

      Punit et incestat deteriore malo;

Dampnator cari capitis viteque paterne

630

      Ex rigida fati lege futurus erat.

Mors patris et meritis et laudibus ingerit umbram;

      Multiplici superest unica culpa bono.

Emptum morte velit ut eodem limite posset

      Finis principio concolor ire suo.

635

"Si fas sideribus, si fas illudere Parcis,

      Fata necemque patris preveniemus" ait

"Roma Patricidam dici, non esse videbit,

      Et mendax sensus nominis huius erit.

Nostra quid ethereis mens est cognatior astris,

640

      Si dure Lachesis triste necesse ferat?

Frustra particulam divine mentis habemus,

      Si nequeat ratio nostra cavere sibi.

Sic elementa Deus, sic ignea sidera fecit,

      Vt neque sideribus subditus esset homo;

645

Sed puri datur ingenii solertia maior

      Possit ut obiectis obvius ire malis".

Hinc Capitolinas, quibus influit Albula, sedes

      Venit et imperii nobile pressit ebur.

Regali iubet edicto sibi sistat ad unum

650

      Collectus populus iunctaque turba senum,

Iurisconsulti pretextatique Quirites,

      Albani, Fabii patriciumque genus,

Conscriptique patres, quorum moderamine mundus

      Stringitur et certis cogitur ire modis.

655

Ergo nobilitas et purpura venerat omnis

      Multaque congeste milia plebis erant.

Sic ubi dictator iussique sedere tribuni

      Et cum signifero consul uterque suo,

Erigitur de sede throni monstratque silendum

660

      Maiestate manus; denique verba facit:

"Sanguis Iuleus, soboles Gradiva, Quirites,

      (Hinc olim vires ducitis, inde genus).

Noscite (nec dubios suspensa mente tenebo)

      Quid moveat vester quid Patricida velit.

665

Postulat ambiguum, sublato nomine, munus;

      Quicquid id est, regi porrige, Roma, tuo.

Suspectam timidamque licet se prebeat anceps

      Questio, nil anceps questio fraudis habet.

Per superum, per si qua manet reverentia nostri,

670

      Quicquid id est, regi porrige, Roma, tuo.

Non circumspecta neque consulta ratione,

      Sed quasi profuse dextera larga dabit.

Denigrat meritum dantis mora, factaque raptim

      Munera plus laudis plusque favoris habent.

675

Per superum, per si qua manet reverentia nostri,

      Quicquid id est, regi porrige, Roma, tuo.

Porrige, si merui, si mentis ad intima nostre

      Nullus vel tenuis repperit error iter,

Sincere si tota michi mea vivitur etas,

680

      Si nichil ex mundi colluvione tuli,

Si qui corda solet regum subvertere fastus

      Nec Venus enervem precipitemque dedit.

Nulla licet morum sit mentio nullaque vite

      Que multos annos illabefacta manet,

685

Saltem blanditie nostre crebrique rogatus

      Non poterunt populum non tetigisse pium.

Non ea Romuleam premit inclementia gentem

      Supplicis ut surda respuat aure precem.

Rex ego dulce rogo: verbum "rogo" regibus impar,

690

      Semper enim misere vox ea sortis erit.

Per superum, per si qua manet reverentia nostri,

      Quicquid id est, regi porrige, Roma, tuo.

Crediderim munus magna pro parte coemptum

      Cum color et vultus blandaque lingua rogat.

695

Turpe super donis dubitabitur inter amicos

      Et mora donandi non leve crimen habet.

Occupet orantem placituri muneris actor,

      Officio celeri gratia maior erit.

Profuit et Latio noster labor, et meritorum

700

      Non venit ad mores gratia surda bonos.

Promovi leges Latias coluique senatum,

      Nec meus in plebem perniciosus honor.

Quis Marius, quis Silla potest, quis dicere Cesar

      "Nullus in imperio nullaque lesa meo?"

705

Non meruit Patricida nichil, Karthaginis alte

      Victor et Affrarum collabefactor opum!

Mentitos vox nostra sibi non arrogat actus

      Cernite: Penorum menia fracta iacent.

Fracta iacent; captosque duces predamque silebo

710

      Ne videar laudes concelebrare meas.

Per superum, per si qua manet reverentia nostri,

      Quicquid id est, regi porrige, Roma, tuo".

Deiectum vidisse ducem misereque loquentem

      Erubuit populus, erubuere patres.

715

Proque bono bona fama viro meritumque perorat

      Nec patitur steriles principis esse preces.

Estque rogare ducum species violenta iubendi,

      Et quasi nudato supplicat ense potens.

"Detur" ait populus, "detur" sacer ordo tribuni

720

      "Detur"; vox cunctis unica "detur" erat.

Dant igitur quodcumque petat discrimine nullo,

      Si Latie totas postulet urbis opes.

Non tuus excipitur castus, Lucretia, lectus,

      Nec pira sacrifici precipitanda Nume.

725

Vt Patricida preces exauditum videt iri,

      Sensit et arbitrio cuncta venire suo,

"Cuius" ait "fuerim spe muneris ambitiosus

      Quidve michi dederis, Romula turba, vide.

Nil equidem cupio nostris superaddere rebus,

730

      Invenit finem copia nostra suum.

Nec dives Latium, nec habet latissimus orbis

      Quo queat in maius crescere noster honor.

Non Phrigios lapides pigmentaque gentis Eoe,

      Non quas Pactolus versat et Hermus opes,

735

Non Tirios cultus, nec equos regionis Ibere,

      Non ebur aut ebenum discolor, Inde, tuum,

Non Myronis opus, neque vivi marmoris artem,

      Sed peto quod duro possit ab hoste dari:

Vt liceat propriamque michi consciscere mortem

740

      Et miseram vite precipitare diem.

Est ea votorum species et summa meorum;

      His pro muneribus vox mea blanda fuit.

Induperatorem quem tu tibi, Roma, crearas,

      Et dederas populi publica iura tui,

745

Nonnisi vel populo vel concedente senatu,

      Vult libertatem mortis habere sue.

Mors est, Roma, tuum munus mea; nescia peccas

      Defenditque tuum nubilus error opus.

Simplicitas populi, pietas elusa senatus

750

      Non poterit nostri sanguinis esse rea.

Sed neque blanditiis me sollicitate, Quirites,

      Neve supervacuas multiplicate preces.

Proposito descire suo ceptisque moveri

      Nostra nequit ratio, sed sibi fixa manet.

755

Quesivi, nec ego iam non quesisse nociva

      Munera nec populus non tribuisse potest.

Dum puram puro licuit sub corpore mentem

      Esse, nec ad scelerum perniciosa trahi,

Innocue vite placuit felicior usus;

760

      Illo crimen erat tempore velle mori.

Nunc, quia compellor turpi sordescere culpa

      Abstrahor et vite simplicitate mee,

Ethereos haustus animam partemque caducam

      Corpus ab alterutro dissociare libet.

765

Doctus et extense mentis fameque prioris

      Astrologus nobis prodigiosa canit.

Dicit enim sic pensa trium fusosque Sororum

      Volvere, sic cursus sidera ferre suos,

Vt perimat Patricida patrem carumque cruorem

770

      Fundat et incipiat turpiter esse nocens.

Sive meam vidit fatalem Scorpius horam,

      Sive Sagittiferi stella timenda senis,

Aut gravis alterutro Saturnus inheserat astro,

      Fuderat aut virus Martia stella suum,

775

In latebras anime gladius penetrabit adactus,

      Profluet et vite maxima causa cruor;

Discutiet ferrum carnis mentisque tenorem

      Concordesque vices complacitamque fidem.

"Discutiet" dico, nec enim mea mens habitabit

780

      Corpoream vitio participante domum.

Nam, velud opposita contraria fronte repugnant,

      Sic meus in vitium spiritus arma movet

Et mea mens oriunda polo cognataque stellis

      Nature memor est principiique sui;

785

Et quia primorum puros intelligit ortus

      Filia splendoris, noctis abhorret opus;

Noctis abhorret opus alteque capax rationis

      Spiritus ad carnis fluxa venire timet,

Nec mea sic carni mens ancillatur inique,

790

      Nec sic descivit depuduitque semel

Frangat ut incoctum generoso pectus honesto,

      Vel rigidos sensus culpa resolvat iners.

Ergo dum sancto mens est in corpore sancta

      Nilque super carnis conditione gemit;

795

Secedat luteaque domo carnisque tenebris

      Vivificus fomes ethereumque iubar.

In terram terrena caro, mens ignis ad ignem,

      Ad speciem redeat portio queque suam.

Corporis invisi cesis excedere claustris

800

      Non trepidat meritis mens mea tuta suis;

Carnis ab excessu superos migrabit ad axes

      Sideris in numerum restituenda sui.

Iocundum felixque mori. Cur abnegat, aut cur

      Roma michi campos invidet Elisios?

805

Composite post carnis honus cognata revisam

      Sidera; iam vita liberiore fruens

Rebus prospiciam Latiis urbique timebo

      Maiorisque feram sedulitatis opem".

Argumenta movent perplexaque verba Quirites;

810

      Non data que dederant arte probare volunt.

"Non decet aut decuit rigidum sanctumque senatum

      Argumentosa calliditate loqui.

Entimema sonat, sonat hinc Inductio: Varus

      Verba per amfractus fertque refertque vagos;

815

Nescio quid magnum tacite concludere temptat

      Et logica sensim me ratione ligat;

Sed tamen argutis non est ea lingua sophistis

      Vt valeant cepto me removere meo.

Eloquitur vultumque sui sermonis inaurat

820

      Pollio facundi pectoris arma movens:

Suadet, adornat, agit oratoremque figurat,

      Alterat arte modos, alterat arte locos.

Non ea depicte venus est aut gratia vocis

      Que mea pervertat vota meumque mori.

825

Agrestis tam veste fuit quam voce Camillus,

      Gratus apud superos rusticitate sua.

Non pictis nugis rigidi placuere Catones,

      Sermo patens illis et sine veste fuit.

Agresti Latio monstravit Grecia blandum,

830

      Grecia perplexum, Grecia grande loqui.

O gravis illa dies qua simplex et rude verum

      Sorduit et picti plus placuere soni!

Equor inaccessas utinam fecisset Athenas!

      Non foret eloquii Roma nitore nocens

835

Quidve quibusve dabit si nostras ipsius ibit

      Tam leve despectum Romula turba preces?

Qui suus illorum dominus, Latiique iacentis

      Captivas aquilas victor ab hoste tuli;

Eternique probri maculas et crimina tersi

840

      Rursus et induitur Roma colore suo.

Si nichil Ausonios exorans purpura tangit

      Personeque mee gratia surda perit,

At mecum faciunt legum decreta meisque

      Vocibus assensum littera prebet anus.

845

Ex olim meus est orator Iustinianus,

      Viventis causam mortua lingua facit

(Non auctore levi neque verbo paupere nitor

      Arbiter in toto maximus orbe fuit):

"Dux populi victor munus quod querit habeto".

850

      Dux ego, victor ego, munera quero, date!

Si quia muneribus vestri fungatur honoris

      Rex ideo vester desinet esse suus,

Pono citus trabeam, vestrum citus exuo regem,

      Liber et explicitus ad mea vota meus".