Vltima subsequitur virgo, quae prima decore,

Cultu prima, gerit primam sub pectore mentem

Non morbo, non tristitia, non mente magistra

Degenerat caput in terram; sed vultus in astris

5

Haeret, et arcanum coeli causasque fugaces

Venatur visus, mentisque praeambulus illi

Nuntiat, et crebro mentem docet assecla mentis.

Ori fulgor adest, qui tanto fulgure nostrum

Verberat intuitum, dum visus fulgur adultum

10

Devitans, oculi tunicas exire veretur,

Implet sphaera manum; spherae tamen umbra videri

Haec melius posset, quae solam suscipit umbram,

Sed iacet in plano nullo promota tumore.

Vestis inardescit gemmis, auroque superbit

15

Et splendore suo stellas aequare videtur.

Hic viget, hic loquitur, hic instruit, hic docet, imo

Dat praecepta suis picturae dote facultas,

Quae docet astrorum leges, loca, tempora, motus,

Signa, potestates, discursus, nomina, causas.

20

Hic legitur quae sit coelestis sphaera, quis axis

In partes sphaeram distinguat, quis polus axem

Terminet, aut sursum tendens aut mersus in imo.

Cur mundi sit forma teres, mundusque ligetur

Quinque parallelis cinctus, zonisve quibusdam

25

Sectus, in extremis rigeat, medio tenus aestu

Torreat, atque duas laterales temperet, harum

Excessu duplici, castigans frigore flammam.

Cur decurtatus concludat utrumque colurum

Circulus, et neuter ad puncta priora redire

30

Possit, sed nomen abscissio donet utrique.

Cur obliqua means declivi limite ducta

Linea signiferi duodeno sidere coelum

Pingat, et hospitium peregrino grata planetae

Donet, et ipsius proprium communicet illi.

35

Qua ratione meant stellae, qua lege planeta

Directum metitur iter, qua lege retrorsum

Aufugit, aut certa fixus statione moratur.

Qua ratione meant obliquo signa meatu,

Cur signum proprios directius exit in ortus,

40

Opposito sumens nascendi tempora, tempus

Perdit in occasu quod plus expendit in ortu.

Quis lunae motus, quae solis sphaera, quis orbis

Mercurii, Veneris quae semita, quae via Martis,

Quae mora Saturnum retinet, quo limite currit

45

Stella Iovis, motusque vagos quis circulus aequat.

Quis sursum tendens egressa cuspide terram

Exit, et in terra nescit defigere centrum.

Ergo puella gerens tanti solemnia cultus

Non animum sepelit, nec pigra per otia sese

50

Distrahit, aut animi vires effeminat, imo

Exercet studiis totam cum corpore mentem,

Exit sphaera manum, quoniam manus ipsa vocatur

Ad nova, quae cudens fabri sibi vendicat artem.

Dum manus excudit aurum, massamque figurat,

55

Nascitur ex auro rota quarta, decoris honore

Haec comites vincens primas facit esse secundas.

Illi scripturae facies applaudit, et illos

Colligit in scripto, qui ducti remige mentis

In superas abiere domos, secretaque coeli

60

Scrutati meruere sibi deitatis honorem

Illic astra, polos, coelum, septemque planetas

Consulit Albumasar, terrisque reportat eorum

Consilium, terras armans, firmansque caduca

Contra coelestes iras, superumque furorem.

65

Astraque sustentat, dum sustentatur ab astris

Atlantis virtus, coeli sine pondere pondus

Gestat, fert coelum dum fertur, dumque ferendo

Sideribus cedit, cedenti sidera cedunt.

Has igitur currus partes ut norma requirit,

70

Ordo petit, poscit ratio, prudentia dictat,

Cudit et excudit, facit, imo perficit, ornat,

Exornatque simul lima meliore sororum

Praetextata cohors, nullumque relinquit in illis

Enormis formae vultum, maculaeve querelam,

75

Apponensque manum supremam, sine beato

Concludens operam, sparsas Concordia partes

Ordine, lege, loco, confoederat, unit, adaequat.

Ergo iunctura, clavis, nexuque ligatae

Partes effigiant currum, qui luce decoris

80

Praeradians facie propria demonstrat in ipso

Divinam sudasse manum, superumque Minervam.

Tunc Ratio monitu Naturae docta docentis

Quinque sibi praesentat equos, quos foederat illa

Foedere complacito, concordi pace, fideli

85

Connexu, cogitque iugo servire iugales

Indomitos, primis quos enutrivit ab annis

Gratia naturae, quae sic instruxit equinos

Mores his animi quaedam vestigia donans,

Vt quamvis bruti, tamen hi venerentur alumnam.

90

Insuper in quantum patitur natura iugalis,

Horum quisque suae naturae munera iactat.

Nil cultus, formaeque nihil peregrinat ab illis,

Quod plene possit speciem cumulare iugalis.

Primus equus cultu, forma, cursuque sodales

95

Praevenit, et reliquos proprio submittit honori.

Cultus, forma, color, species, audacia, cursus

Ditat eum, nec in hoc patitur sibi damna, quod illum

Respersus candore color subrufus inaurat.

Non meat, imo volat, nec enim discrimine passus

100

Inscribit terram, nec gramen curvat eundo;

Sed celeri cursu terram delibat euntis

Passus, et in terra vestigia nulla relinquit;

Sed levis aura suos stupet invenisse volatus,

Miraturque sui Boreas torpescere cursum.

105

Aura cadit, lentescit avis, volucrisque sagittae.

Cursus hebescit, equi lentescunt omnia cursu.

Anticipat monitum calcaris, sponte meatum

Aggreditur, facilique tamen frenatur habena.

Praeterea dotes nativas aggerat ipsa

110

Nobilitas generis Pyroum; namque parentem

Iactat, et in speculo prolis pater ipse resultat.

Hunc dedit in munus Iovialis gratia matri

Naturae, cuius grates dantisque favorem

Accumulat doni meritum, quo munere maius

115

Nil potuit tantus tantae conferre parenti.

His igitur, velut ipsius natura requirit.

Nobilitatur equi species, infraque secundus

Pollet equus, minor in specie, cultuque minori,

Cultus et inferior, cursuque remissior illo.

120

Et quamvis minor a primo, formaque secundus,

Est tamen in reliquis maior, primusque decoris

Munere, sed reliquos superans superatur ab uno.

Et si non aequo passu contendere primo

Possit equo, non aura tamen fugitiva secundum

125

Praevenit, imo pari cursu contendit eidem.

Se varians nullo praescribitur ille colore,

Sed vultum proprii mentitur saepe coloris.

Intonat ille fremens, ignitibus aera crebris

Verberat, et tenuem sine vulneret vulnera auram.

130

A collo suspensa sonos crepitacula dulces

Reddunt, et multo perfundunt aera cantu.

In vultu gerit ille patrem, dum reddit Eoum

Gestibus huncque suum forma probat esse parentem.

Muneribus praelarga suis hoc munere vino

135

Naturae cumulavit opes, meruitque favorem

Numinis, et proprium dono descripsit amorem.

Obliquatur equus: nec enim sibi dona priorum

Vindicat, imo minus retinens suspirat ad illos.

Et quamvis huius species tenebrescat eorum

140

Respectu, tamen ad reliquos collata nitorem

Exerit, et proprio non est fraudata decore.

Et quamvis agili cursu vincatur ab illis,

De quibus exivit sermo, tamen ipse triumphans

In reliquis victor gaudet, reliquosque volatu

145

Vincit, et in proprio motu concludit eosdem.

Subtilis respergit eum mistura coloris,

Sed fugiens oculos visum color ille recusat.

Conserti floris series quasi veste decenti

Induit hunc, et ei proprios inspirat odores.

150

Flos violae perfundit eum, rosa ebriat auras

Affines, narisque thymi satiatur odore.

Nescia nativi coitus equa, flamine solo

Edidit hunc, ignara maris, contenta mariti

Aeris afflatu, Zephyro gravidata marito.

155

Hoc dono Zephyrus Naturae matris amorem

Mercatus, proprium vectigal solvit eidem.

Degenerat, polletque minus, lentescit abunde

Quartus equus, formaque iacet, cursuque tepescit,

Praedictis famulans, illos quasi pronus adorat,

160

Ancillatur eis, nec se negat esse clientem

Horum, sed tanquam dominis ut verna ministrat.

Non tamen omnino naturam sentit avaram,

Imo et dote sua qua se tueatur abundat,

In nullo patiens eclipsim muneris huius,

165

Quo de more solet natura beare iugalem.

Non violae marcent, quamvis rosa floris honore

Splendeat, aut cultus componat lilia candor.

Non omnis delirus erit, cui sensus Vlyssis

Deficit; aut mutus, quem nescit musa Maronis.

170

Non nitor argenti livet, si fulgurat aurum;

Non minus arma rapit Hector, si plenior Aiax

Fulminat: a simili non omnis gloria quarto

Absentatur equo, quamvis gradus ille negetur

Emphaticae laudis, in qua Natura priores

175

Sistit equos, non iste tamen deiectus ab omni

Munere naturae queritur, sed gaudet in illa

Fortuna, qua dives eam natura beavit.

Glaucus ei color arridet, respergit eumdem

Imber, et irriguo ros compluit imbre iugalem.

180

Hoc speciale sibi retinet, propriumque reservat,

Quod celer ad potum non obliviscitur escam.

Potibus indulget, pro cunctis solus ad esum

Currit, et in potu defectus supplet equorum.

Hunc genuit Tritonis equus; iurisque paterni

185

Haeredem statuens sese descripsit in illo.

Naturae Triton dans intersigna favoris,

Contulit hoc munus, donans cum munere mentem.

Vix speciem defendet equi, formamque tenebit

Quintus equus, si quis tentet conferre priores

190

Isti, nam deponet equum, larvaque iugalis

Vestitus sapiet asinum, deiectus eadem

Segnitie, plene mores exutus equinos.

Si tamen ad reliquos collatio nulla redundet

Huius equi, sed eum proprio scrutemur inesse,

195

Non erit a propriis exclusus dotibus eius

Cultus, et in nullo formae patietur abusum.

Quintus equus quartum redolet, partimque figurat;

Sed tamen in modico quintus demittitur, in quo

Parcius arrisit praedicto forma iugali,

200

Qui minus in terram sese demittit eundo:

Nec satis ad plenum caput erigit, imo caduco

Declinans vultu visus descendit in imum.

Vestit eum color obscurus, quem possidet ipsa

Nigredo, nullum secum passura colorem.

205

Nec plebeia iacet generis fortuna, sed Aethon

Hunc genuit, qui solis equos se gaudet habere

Fratres, et fratrum sese defendit honore.

Ops superum genitrix in signum foederis isto

Naturam donavit equo, quo nodus amoris

210

Firmior effectus illarum vota ligavit.

Praedictos ratio propria Ratione magistra

Sub iuga cogit equos, temoni foederat, urget

Effrenes, ligat indomitos, frenatque vagantes.

Primum sternit equum, stratum conscendit, habenis

215

Corrigit excursus, in virga visitat, instat

Verbere, voce, minis, illum vix illa quietum

Reddit, sed tandem superatus vincitur; illi

Paret, et ad nutum rationis fessus anhelat

Sic primum componit equos auriga sophiae,

220

Ne si quadrigam phronesis conscendat, eadem

Indomiti spatientur equi, normamque relinquam,

Devia sectentur, laxent iuga, vincula solvant:

Cuncta fluant, nutet currus, compago vacillet,

Singula solvantur, laxetur nexus, habenae

225

Depereant, et tota labet substantia currus.

Postquam compositus ordo per singula currens

Singula composuit, phronesis conscendere currum

Disponens talem sese componit in usum.

Assidet, applaudit, congaudet, complacet illi

230

Curia tota simul, multoque favore recessum

Virginis exhilarat, reditus felicius omen

Orat, et eventus reditu meliore serenos.

Oscula multiplicat repetens, et in ore sigillum

Imprimit expresso, complexu brachia nectens,

235

Colla ligans, animoque simul cum voce salutans

Illam, congeminans iterat repetitque salutem.

Tunc monitu rationis adest Prudentia, currum

Conscendit, currusque decor cumulatus abundat

Plenius, et roseo flammatur sidere vultus.

240

Instat equis Ratio virga dictante, iugales

Aggrediuntur iter, currus subtollitur, exit

Terras, et tenuem currens evadit in auram.

Aeris ingrediens tractus Prudentia caute

Singula disquirit animo, quae vindicat aer

245

Ipse sibi, scrutatur eum, penetratque fugacem.

Inquirit quae materies, quae nubis origo;

Quomodo terra madens proprio sudore resudat

In nubes, coeloque suos componit amictus.

Cur Phoebus sitiens aestuque caloris anhelus

250

Haurit ab Oceano potus, sua pocula vertit

In nubes, crasso suspendit in aere nimbi

Nubila vasa, scyphos imbris, pluviaeque lagenas.

Qualiter ignis hebet moriens in nube, paritque

Fulmina, dum moritur; sic morte nocivior instat

255

Quam vita, vivusque nequit quod mortuus infert.

Vnde trahunt ortum venti, quae semina rerum

Inspirent motum ventis, causasque movendi.

Cur auster pluvias pluviae pincerna propinat

Terris, et plene largitur pocula mundo.

260

Qualiter austrinos Boreae sitis ebibit imbres.

Emundatque vias pluviis quasi scopa viarum.

Qualiter agricola Zephyrus sine vomere terras

Excolit, et florum segetes extollit in hortis.

Cur volucris caeteri pennarum remige tuta

265

Plumas in remos, alas in carbasa fingens,

Transmeat aerium pelagus quasi navis imago,

Et sine naufragio talem pertransit abyssum,

Tuta, nec in tali pelago timet illa charybdim.

Aeris occultos aditus, secreta, latebras

270

Altius inquirit phronesis, sensuque profundo

Vestigans videt intuitu meliore vagantes

Aerios cives, quibus aer carcer, abyssus

Poena dolor risus, mors vivere, culpa triumphus;

Quorum mens humili livoris laesa veneno

275

In genus humanum virus transfundit, ut ipsum

Consimili sanie morboque laboret eodem.

Hi sunt qui semper in nos armantur, inermes

Deiiciunt, vincunt armatos, rarius ipsi

Cedunt, sed victi nequeunt iterare duellum.

280

Qui velut aerio vestiti corpore, nostram

Mentiti speciem, multo phantasmate brutos

Deludunt homines, falsi verique sophistae.

In tenebris lucem simulant, in lite quietem,

Abscondunt sub pace dolos, in felle figurant

285

Dulcia, sub specie recti vitiata propinant.

Hos Deus esse deos fecit, quos lumine vero

Vera dies perfudit, quos ab origine prima

Vestivit deitatis honor, qui luce relicta

In tenebras abiere suas; qui fonte relicto

290

Inferni petiere lacus; qui veste decoris

Exuti, vestem gemitus, saccumque doloris

Iniecere sibi; qui maiestate superna

Deiecti, sine fine sibi meruere ruinam.

O gravis eventus, casus miser, unica pestis!

295

Iam servit qui liber erat, mendicat abundans

Qui fuit, exsilium patitur qui primus in aula

Regnabat, patitur poenas a rege secundus.

Hoc casu fit gemma lutum, fit purpura saccus,

Lux tenebrae, species confusio, gloria casus,

300

Risus tristities, requies labor, alga hiacynthus.

Coelestis sic stella cadit, sic Lucifer ortus

Nescius occasu premitur, sic civis olympi

Exsulat eiectus, nec temperat exsulis omen.

Spes reditus, spes omnis abest, ceditque timori

305

O fastus vitanda lues, fugienda charybdis,

Culpa gravis, morbus communis, publica pestis,

Ianua peccati, vitiorum mater, origo

Nequitiae, semen odii, venatio pugnae!

Quae cadit ascendens, elata perit, peritura

310

Erigitur, promota ruit, ruitura tumescit.

Quae se ferre nequit, supra se lata, ruinam

Infra se patitur, nec sese sustinet, imo

Mole sua premitur, proprio sub pondere lapsa.

Extra se cogit hominem se quaerere, dum se

315

Exit homo, factusque sibi contrarius a se

Discrepat, oblitusque sui se nescit, et ultra

Transgrediens evadit adhuc, plus esse laborans

Quam sit, nec propria contentus origine sese

Esse cupit maior, et se superare laborat,

320

Quod petit amittens, perdens postulat, optans

Quod sibi mentitur, falsum venatur honorem.

Haec pestis rectum vitiat, deturpat honestum,

Fermentat mores, iustum fugat, utile perdit.

Haec saliunca rosas, haec nubes nubilat astra

325

Virtutum, cuius tenebris patiuntur eclipsim.

Luce hac coelestis regni proscriptus ab aula

Delictum luit exsilio, poenaque reatum

Angelus a propria demissus sede, tumore

Fractus, deiectus fastu, livore solutus.

330

Aeris excurso spatio, quo nubila coeli

Nocte sua texunt tenebras, quo pendula nubes

In se cogit aquas, quo grandinis ingruit imber,

Quo certant venti, quo fulminis ira tumescit.

Aethera transgreditur phronesis, quo gratia pacis

335

Summa viget, quo grata quies, quo gratior aura

Cuncta fovet, quo cuncta silent, quo purior aether

Ridet, et expellit fletum; quo nubilus aer

Ingemit, et totus arcano lumine floret.

Aethereae lucis superatis tractatibus, illa

340

Altius ingreditur spatium, quo splendor et ignis

Iura tenent, lux grata micat, sed coniuga luci

Lucis blanditias retrahit vis ipsa caloris.

Hic rerum novitas, rerum decus, unica rerum

Forma, decor mundi, visum demulcet euntis

345

Virginis, et cantus species nova inebriat aurem.

Sed parco tamen auditu sonituque minore

Concipit illa sonum, certa tamen imbibit aure.

Qualiter hic sonitus citharae coelestis obesis

Vocibus exspirat, ubi lunae sphaera remisso

350

Suspirat cantu, rauce sonat, imo sonando

Pene silet, languetque sonans, nervique iacentis

Inferius gerit illa vicem, chordamque minorem

Reddit, et in cithara sedem vix illa meretur.

Hic videt explicito visu prudentia lunae

355

Detrimenta, vices, cursus, momenta, labores;

Quomodo iunctus ei Phoebus depauperat illam

Luce, vel econtra Phoebo furatur honorem

Luminis, et populus fallaci nocte timere

Cogit, et effigiem noctis sine nocte figurat.

360

Humores cur luna parit, aequora lunae

Detrimenta luunt, vel eadem divite gaudent.

Quid notet in luna lunae nota, quidve notando

Signet, nec tenuem possit delere lituram

Splendoris cumulus, dum fonti luminis instat

365

Parva lues, nec ei dignatur cedere, cum quo

Litigat, et radio lucis magna umbra diescit

Altius evadens virgo conscendit in arcem,

Sol ubi iura tenet, ubi solis cereus ardet,

Scaturit et lucis fons vivus, vena caloris

370

Manat, splendorisque novi thesaurus abundat.

Illic virgo videt quae sit via, semita, cursus

Solis, et unde sui sumat fomenta vigoris

Aethereae lucis genitor, fons, pastor, origo.

Qualiter in stellis regnans arctansque planetas

375

Imperio servire suo, nunc stare meantes

Cogit, nunc tumidos sectari devia sola

Maiestate iubet, nunc libertate meandi

Concessa motus reddit sua iura planetis.

Qualiter alternans vultus aetatis in ortu

380

Fit puer, inque die medio iuvenescit adultus,

Mentiturque virum tandem, totusque senescit

Vespere; sic varias species aetatis ad horam

Sol profert, unusque dies complectitur aevum.

Iam lunae sonitum fastidit virginis auris,

385

Quam dulcis meliorque sonus seducit inescans

Aurem, nec cantus memorem sinit esse prioris.

Hunc cantum Syrena parit, quae solis adhaeret

Motibus, citharam vocis dulcore fatetur.

Vox omnis miratur eam, veneratur adorans,

390

Totiusque sonus citharae suspirat ad illam.

Egrediens solis regnum maturat in altum

Gressus virgo suos, sed gressum praepedit ipsa

Limitis anfractus anceps, multaeque viarum

Ambages, tandem superato calle, laboris

395

Pondere, cautelae studio, regione potitur,

Qua Venus et Stilbon complexis nexibus haerent.

Illic praecursor solis praecoque diei

Lucifer exsultat, terris solatia lucis

Praesignans ortuque suo praeludit ad ortum

400

Solis, et auroram proprio praedicit in ortu.

Gressibus his Stilbon comes indivisus adhaeret,

Tanquam verna sui comitans vestigia solis,

Obnubensque comas radiis solaribus, ignes

Temperat, et solis obnubilat astra galero.

405

Sphaeraque Luciferi motu levis, ocior aura,

Motu parturiens sonitum, lascivit acuta

Voce, nec in cithara Veneris plebeia putatur

Musa, sed auditus assensum iure meretur.

Voce pari, similique modo, cantuque propinquo

410

Mercurii Syrena canit, Venerisque camoenam

Reddit, et ex aequo sonitu citharizat amico.

Progreditur phronesis flammata palatia Martis

Ingrediens, stupet insultus, irasque caloris,

Quem parit ille locus, qui totus in igne vaporans

415

Nil novit nisi fervores ignisque procellas.

Non ibi luget hiems, non veris gratia ridet,

Non tumet autumnus, sed tantum fulminat aestas.

Imperat hic Mars igne calens, fecundus in ira,

Bella serens, sitiens lites, nostrique sititor

420

Sanguinis, excutiens pacem, foedusque redicens.

Qui regni violare fidem, mutare potentes

Gaudet, flammantis vestitus crine cometae;

Qui parat arma viris, cogit sperare furentes,

Seminat insultus, parit iras, laxat amores.

425

Quid gerat interius, facies docet ipsa rubore

Praedicat interni rabiem pestemque furoris.

Tabe sua vitiat comitem, sociumque planetam

Vel saevum saevire magis, vel forte benignum

Nequitia docet esse trucem, laeditque veneno.

430

Cuius sphaera ruens torrentis more, tonando

Clamat, et altiloquos resonat clamore boatus.

Altius exclamat reliquis Syrena tonantis

Martis, sed cantus dulcedo remittitur ipsa

Tempestate soni languens, minuitque favorem

435

Asperitas, vocisque rigor, fert damna favori.

Et iam lemniacos vomitus ignisque vapores

Virgineus labor evadit, nec flamma viantem

Contigit, aut eius ausa est contingere crinem.

Tunc Iovis innocuos ignes, lucisque serenae

440

Laetitiam, risusque poli pertentat eundo.

Haec regio stellae Iovialis lampade tota

Splendet, et aeterno laetatur vere beata.

Hic sidus Ioviale micat, mundoque salutem

Nuntiat, et Martis iram Martisque furorem

445

Sistit, et occurrit tranquilla pace furenti.

Cui si stella mali praenuntia, praevia casus

Iungitur; ille tamen inimicum sidus amicat,

Alternansque vices in risus tristia planctum

In plausus, fletusque graves in gaudia mutat.

450

Vel si forte Iovi societur stella salutis

Numia, stella Iovis vultu meliore salutem

Auget, et eventus melioris duplicat omen,

Foedus amans, pacisque sator nutritor amoris,

Exstirpans iras, proscribens bella, furores

455

Compescens, delens lites, Martemque refrenans.

Qui motu generans sonitum non verberat auram

Cantibus, et dulcem philomelam reddit amoenans

Musa Iovis, tantoque soni laetatur alumno

Musica, qui propriae thesauros aggerat artis.

460

Vlterius progressa suos prudentia gressus

Dirigit ad superos, superans Iovis atria cursu,

Saturnique domos, tractu maiore iacentes

Intrat et algores hiemis brumaeque pruinas

Horret et ignavum frigus miratur in aestu.

465

Illic fervet hiems, aestas algescit, et aestus

Friget, delirat splendor dum flamma tepescit.

Hic tenebrae lucent, hic lux tenebrescit, et illic

Nox cum luce viget, et lux cum nocte diescit.

Illic Saturnus spatium percurrit avaro

470

Motu, progressuque gravi, longaque dieta.

Hic algore suo praedatur gaudia veris,

Furaturque decus pratis, et sidera florum,

Algescitque calens, frigens fervescit, inundat

Aridus, obscurus lucet, iuvenisque senescit.

475

Nec tamen a cantu sonus eius degener errat,

Sed comitum voces vox praevenit huius adulto.

Concentu, quem non cantus obtusio reddit

Insipidum, cui dat vocis dulcedo saporem.

Hic dolor et gemitus, lacrymae, discordia terror,

480

Tristities, pallor, planctus, iniuria regnant.