Terram depingunt urbes, ornantque decenter,

      Quas mihi summatim tangere cura fuit.

Iam libet in lucem naturae munera ferre,

      Quas thalamis propriis terra recondit opes.

5

Sic natis Adae prudens natura pepercit,

      Nam res mens visas appetit, ardet, avet.

Amplius irritant animam conspecta metalla,

      Et visum gemmae, sollicitare solent.

Annulus in digito gemmae splendore refulgens

10

      Et iuvat intuitum sollicitatque magis.

Ferrea materies venis abscondita terrae

      Non nocet, at multis saepius arma nocent.

Sed quid? quid confert aurum tellure reclusum?

      Arma nocent, immo colla superba domant.

15

Dant pacem turres, res moenia, castra tuentur,

      Et lites liteos solvere saepe vides.

Sed prius ad fulvum liceat transire metallum,

      Hoc etiam superis gratius esse puto.

Temperie grata praecellet cuique metallo,

20

      Quamvis auri sit immoderata fames.

Munditiam, speciem, virtutes consule tantas,

      Hoc reliquis multo dignius esse dabis.

Delectat visum, stomachum confortat, amorem

      Conciliat, vincit numina, claustra, forum.

25

Corporis humores depurat purius, eius

      Adventu gaudent interiora simul.

Nam reddit laetum celebris digestio corpus,

      Attenuat moeror, gaudia corpus alunt.

Affectus reliqui desiccant corpora, virtus

30

      Laetitiae corpus irrigat, ornat, alit.

Curas, languores, morbos dolor anxius affert;

      Gaudia conservant corpus in esse suo.

Hinc et cardiaco confert lepramque timenti,

      Si lautis dapibus id sociare velis.

35

Limatura quidem nonnullis aurea prodest,

      Et calefacta valet lamina tincta mero.

Depurat, cum nulla tamen resolutio fiat,

      Particulae, virtus, causa, modusque latent.

Non auro rubigo nocet, non temporis ingens

40

      Tractus, non urens flamma nocebit ei.

Formas admittit quamplures, cum faber arte

      Ductile diversis usibus aptat opus.

Humiditas aurum disponit iuncta calori,

      Id lex virtutum tam moderata docet.

45

Sese conformat naturae sanguinis aurum,

      Et quociens instat sanguinis hora, madet.

Forsitan externis haec efficit aeris humor,

      Forsitan interior via operatur idem.

Auri fulgorem rutilantis crescere disce,

50

      Cum datur et fulgor gratior esse solet.

Nam splendor doni vultus splendore iuvatur,

      Et rutilans geminae gloria lucis adest.

Laetitiae lumen in munus transit, et ipse

      Fulgor laetitiae nuncius esse solet.

55

Tractet avara manus, aurum pallere videtur,

      Et velut indignans signa doloris habet.

Si tamen interius rem contempletur avarus,

      Dicet massa quid est? aurea, terra rubens.

Quae decocta diu tandem transibit in aurum,

60

      Flumina dant aurum quod paleale ferunt.

Cadmia faex auri purgari comprobat, aurum

      Id fornax purgans purius esse facit.

Sis auro similis, tibi sit vexatio fornax,

      Vexari si vis aureus esse iuvat.

65

Sic exercetur virtus, ignavia torpens

      Militiam Christi degenerare facit.

Auro victa Iovi Dane, sed et Hippodomia

      Mirtolo cessit, aurea mala legens.

Quot vellus rutilans discrimine contulit orbi,

70

      Vota vide regia perniciosa legis.

Durities si poroso sit iuncta, metalla

      Quamvis humida sint esse sonora iubet.

Argenti sonus est placidus, vincitque Sirenes,

      Non adeo gratos dat philomena sonos.

75

Campanaeque sonus fit gratior auribus, aeri

      Purius argentum si sociare velis.

Vt de campana scribam, vel pauca facultas

      Suppetit, ad mentem quaestio prisca redit:

Si nola pulsetur modico circumdata filo,

80

      Findetur; quaenam causa subesse potest?

Clausus pororum latebris aer latet, illum

      Expellit virtus impetuosa soni.

Sed ne consummet egressum, praecedit obstans

      Filum, sicque novum rimula praebet iter.

85

Nam sic campanam praeceps allisio reddit

      Fissam, sed sonitum reddere fissa nequit.

Si tamen ornetur pars summa foramine rite

      Facto, non deerit gratia grata soni.

Argenti vivi vires, miracula, motus,

90

      Effectus multis scribere cura fuit.

Maiorum dictis inniti gaudeo, quamvis

      Nonnunquam placeant ficta, referre pudet.

Auro vestiri facies nequit ulla metalli,

      Ni vis argenti mobilis addat opem.

95

Saepe tamen nocet artifici molestia fumi,

      Huic nervos laxat humiditate sui.

Inde resolvit eos virtus activa caloris,

      Bacchus adest opifex, tutior esse potest.

Rursus in argenti vivi mutatur acervum,

100

      Absorptus subito tendit ad ima lapis.

Porro chalybs sic immissus superenatat, at quid?

      Massa minor plumbi mergitur ima petens.

Sed porosior est, cui sic natura sonoro

      Esse dedit, quod sit siccior ecce liquet.

105

Malleus hoc non emollit, teriturque libenter;

      Hoc dat defectus humiditatis ei.

In vasis vitreis melius servatur in escis,

      At potu fiet perniciosa lues.

Annulus immisso iam dicto saepe metallo,

110

      Cernentis populi pectora laeta facit.

Multiplici motu saltat novus histrio, risum

      Provocat, et ludens gaudia vana movet.

Ars ferro chalybem sociali foedere iungit,

      Sic ars naturae saepe ministrat opem.

115

Ferrum cum sit hebes de primae conditionis

      Lege, tamen chalybis vis dat acumen ei.

Extinctusque chalybs splenem subtiliat, ista

      Plusquam ferrugo potio sumpta iuvat.

Adde quod ignitum non crebris ictibus apte

120

      Duretur, raro stabit in esse diu.

Aes mentitur idem, cum rite linitur aceto,

      Aeris splendorem praebet alumen ei.

Nota referre mihi lector non displicet, ignis

      Quamvis tactu sit frigida, calce latet.

125

Perfundatur aqua, clausus mox aestuat ignis,

      Et sumit vires ignis ab amne novas.

Si superinfundas quem fundit oliva liquorem,

      Qui nutrit flammas, protinus ignis obit.

Gemmas commendat virtutum mira potestas,

130

      Fulgor scintillans, munditiaeque decus.

Has ego naturae miracula, munera grata,

      Delicias, studium, divitiasque voco.

Se speculatur his ridens natura benigne,

      Et proprium laeto sidere lustrat opus.

135

Contendit coelo saphirus pura sereno,

      Cuius virtuti foeda libido nocet.

Gaudet Penelopes digitos ornare, Lacaenae

      Contrectata manu fit pretiosa minus.

Coelestis color est, lapis est coelestis, et ipsum

140

      Gestantem vitae coelibis esse decet.

Munditiam coeleste datum servare monemur,

      Nigra prius per eam candida vestis erit.

Innata nocuum reprimit virtute colorem,

      Nam pellit febres, luxuriamque premit.

145

Calcedon pallens causarum fata secundat;

      Mercurii studio convenit iste color.

Sub divo fulget, thalamis fulgore videtur

      Destitui, multis utilis esse cupit.

Nulla nocebit ei limae ferrive potestas,

150

      Sculpturam renuit, reiicit artis opem.

Et tamen expositus soli digitisque decenter

      Confrictus, paleas attrahit igne novo.

Visum delectat recreatque virore smaragdus,

      Vix oculis aliquid gratius esse potest.

155

Lenit quos pestis epilempseos horrida vexat,

      Griphibus hunc lapidem gens Arimaspa dedit.

Sardonicis facies fertur respersa, rubore,

      Sed candor medium gaudet habere locum.

At fuscus partem color obtinet inferiorem,

160

      Ornatur trina veste, decoris honor.

Sic candor rutilat, candore nigredo nitescit,

      Vernant purpureis lilia iuncta rosis.

Somnos turbat onyx, vanissima somnia fingens,

      Lites, horroris semina saepe serit.

165

Has illi vires sic praesens sardius aufert,

      Fertur ei tellus concolor esse rubens.

Iaspidis est species intenso grata virore,

      Fidem solamen partubus esse solet.

Lucet in argento scintillans gratius, artis

170

      Felici gemmae vis geminatur ope.

Visibus humanis subducere fertur achates

      Gestantem, morbos atque venena fugat.

Rebus in adversis solatia plurima confert,

      Aeneasque fuit tutus achate suo.

175

Hunc lapidem Pyrrhus digitis aptare solebat,

      Sedassetque sitim, Tantale, forte tuam.

Sed quae, Crasse, tuam potuisset vincere gemma,

      Tanta sitis Romam te genuisse docet.

Nomen chrysolito color aureus indidit, arcet

180

      Compescitque metus degeneremque fugam.

Altilis in thalamo nutrit natura lapillum,

      Gestanti palmae laus in agone datur.

Novit magnatum sibi conciliare favorem,

      Gestet eum Codrus, Tullius alter erit.

185

Est oleo similis praestans virtute beryllus,

      Curat epar, mentes exhilarare solet.

Cui si forma datur sexangula, fulget ut unda

      Qua solis ludens lux radiosa micat.

Splendorem lapidis acuit faciesque polita,

190

      Atque repercussus angulus igne nitens.

Saepe viror pallens pallorque virere videtur,

      Nec sic degenerans esse, berylle, potes.

Auro conformat sese topazion, ornans

      Splendor et aetherei luminis ardor adest.

195

Quid quod hemorrhoidas sanat, compescit aquarum

      Fervorem, fertur regius esse lapis?

Vt tangam comptos, sibi naturaeque relictus

      Clarior, obscurus si poliatur erit.

Quid quod in hoc speculo transversa relucet imago?

200

      Sollicitat multos quaestio, causa latet.

A topian nomen sortitur, gaudet habere

      Nomen, quod mundo Graecia docta dedit.

Nam tepan sonat hoc totum quod convenit orbi,

      Et lapidis laudes clausula parva notat.

205

In chrysoprasso viridis color associatur

      Rufo, sed virtus est mihi nota minus.

Nomen iacincto praebet flos nominis huius,

      Solatur moestos, laetitiamque fovet.

Quem non obscurum neque perspicuum sinit esse,

210

      Optima temperies gratior esse solet.

Cogit eum natura potens variare colorem;

      Aer si nitidus rideat, ille nitet.

Nubila fit facies Iunonis, abit nitor ille;

      Sic evanescit res fugitiva decor.

215

Hunc manus artificis signis inscribere gaudet,

      Sed vincit victrix via adamantis eum.

Blandiri violas, vernare rosas, amethistum

      Pinguentes visu iudice saepe reor.

Felix censetur pretio quam gestat hirundo,

220

      In parvo magnas corpore servat opes.

Nobis delicias causam, quae necis sibi nutrit,

      Vtilis est aliis, perniciosa sibi.

Spes lucri volucrum rimari viscera gaudet,

      Sedari nunquam novit avara sitis.

225

Hic lapis expellit febres, oculosque serenat,

      Spleni contritus utilis esse solet.

Delicias varias nobis natura ministrat,

      Dona quibus volucres ditia saepe ferunt.

Bufonem iubet haec nobis servire, lapillus

230

      Quem nutrit capitis cella venena fugat.

Quid quod serpentes lapidem formare feruntur,

      Qui magnae titulus utilitatis habet?

Mittit in externas partes foecunda gagatem

      Anglia, praeditus est laudibus iste suis.

235

Menstrua restituit, paleas levat, arcet ab aede

      Serpentes, tutor parturientis erit.

Coralius noctis arcet fantasmata, pugnans

      Eius tutela tutus in arma ruit.

Herba tenella virens, dum crescit Tethyos undis,

240

      In lapidem transit sub ditione Iovis.

Illustrat tenebras radians carbunculus, auri

      Fulgorem vincit ignea flamma micans.

Iram corneolus et fluxum sanguinis arcet,

      Et cum luxuriant menstrua stare facit.

245

Ictericis confert stomachumque iuvat lapis ille,

      Cui lyncis stillans contulit esse liquor.

In mensa fraudes hostis manifestat aetites,

      Quem gratum nosti praepes adunce tibi.

A luna quam maiores dixere silenen,

250

      Rite silenitem nomen habere putant.

Defectus Phoebes cum crementis imitatur,

      Et tisicis quovis tempore praebet opem.

O virtus lapidis! O mira potentia! per quam

      Herculis imbellis gloria tanta fuit.

255

Praeditus est varia virtute ceraunius, illum

      Gestes, vix anceps alea Martis erit.

Gestanti Bellona favet, victoria cedit;

      Vix illi Thetidis, vix Iovis ira nocet.

Vi lapidis radii solis color esse videtur

260

      Sanguineus, dum sol fulget in amne micans.

Virtutis tantae lapis heliotropia fertur,

      Vendicat et nomen utilis herba sibi.

Nullus deprendet visu simul ista ferentem,

      Iunctis virtutum gratia maior adest.

265

Plus confert virtus, virtuti iuncta potestas

      Augetur, gaudet laeta sorore soror.

Adde quod in facie lapidis qui nomen ab ipso

      Sole trahit, solis lucis imago nitens.

Rursum supposito lunari corpore solis,

270

      Eclipsim fieri nunciat iste lapis.

Asbestus lapis est qui Vesta iudice nescit

      Extingui, licet id carmina multa praebent.

Neptunum laudat genitorem sadda, carinae

      Haeret fisa, capi merx preciosa cupit.

275

Nefreticis medus confert, oculisque medetur,

      Ni fallor, visum restituendo fere.

Lactrito lapidi, quod sugit res melioris

      Sexus, paulisper associare stude.

Deinde super cotem distillet lacteus humor

280

      Quem mandet ciliis pluma reducta manu.

At permixtus ovis lacti lenire podagrum

      Fertur, praecedat potio danda cibum.

Leviter ut timidus te tango, gelacia, frigus

      Horrens, quod fervens vincere flamma nequit.

285

Quis decies senos modica lucere colores

      Gemma, non stupeat, ordine quemque suo?

Didonem laetus sibi conciliasset Iarbas,

      Si gerarchitis non caruisset ope.

Arcet epistites iram, convitia, lites,

290

      Teque, locusta satis perniciosa, fugat,

Aerias pestes, ferventes mitigat undas,

      Vt perhibent, laeva parte gerendus erit.

Virtus Haematites serpentis non sinit esse

      Letiferum, sistit menstrua, mundat epar.

295

Carnes consumit putridas, te, calcule, solvit;

      Vt visum recreet mel sociatur ei.

Quos impressit atrox fera morans curat orites;

      A lustris revocas mox, liparea, feras.

Perpetuo tales alter lacrimatur enydros,

300

      Gaudet fons venae divitis esse lapis.

Seria si ludis, fas est superaddere vitae

      Fontem, iustitiae novimus esse petram.

Arcus coelestis imitatur gemma colores,

      Dummodo sit radiis obvia, Phoebe, tuis.

305

Fauste futura tibi si praedicit chelonites,

      Defectu proprio certior esse potes.

Inspice te, lege te, tuus esto tibi chelonites,

      Tu tibi sis speculum, tu liber esto tibi.

Humida crystallus ardoris subdita solis,

310

      Scintillans radium concipit atque parit.

Sol pater, at radius proles, sed spiritus ardor,

      Humor gratia sit gemma beata parens.

Dant in crystallum glaciem transire, sed ipsum

      Saepe creat glacie fervida terra carens.

315

Lacteus attriti sapor est gelactidis, huius

      Virtus foecundat ubere lacte novo.

Coelesti fertur obnoxius unio rori

      Candens, eximiae nobilitatis erit.

Concha parit lapidem, sed roris concipit orbem,

320

      Exiguum fuscum degenerare ferunt.

Abscondit de luce suum chrysopasius ignem,

      In tenebris lucem detegit ille suam.

Rebus in adversis multi probitate refulgent,

      Quos novit segnes reddere laeta dies.

325

Ferrum quod rapuit magnes, sibi vis adamantis

      Subtrahit, et praedam vendicat illa suam.

Ferro molliri nescit, quem vincit acetum,

      Si cruor hircinus associetur ei.

Foeda ceraumaeae manifestat furta maritae

330

      Magnes, dum turpes detegit ipse notas.

Successus furi gemmas dare forte putabis,

      Tutus, si Cacus sit tibi testis, ero.

Error gentilis est ausus fingere multa

      Quae scripto nimium credula turba dedit.

335

Quid quod laudis amor, sed et ostentatio vana,

      Famae venatrix, plura referre solent.

Sed que maiorum profert veneranda senectus,

      Digna fide nobis scribere cura fuit.

Sidere iam video gemmas rutilare corusco.

340

      Dum certant radios vincere, Phoebe, tuos.

Miror coelestes terram producere stellas,

      Cerno novum stupidus irradiare diem.

Officium soli usurpant luce diurna

      Astra soli, geminos miror adesse dies.

345

Grates suppliciter mihi solvere velle videntur,

      Augetur fulgor, lux geminata micat.

Has dum perlustro visu, nitet esse pyrites,

      Qui si tractetur durius igne nocet;

Sed praemunitus contactu blandior illi,

350

      Qui mea mulcenti membra calore iuvat.

Cerno panteron pallentem, quem color ornat

      Flavescens, vernans, candidus, atque niger.

Glaucus ad ornatum facit, hinc rubor igneus ardet,

      Hinc viror aspectu gratior ornat eum.

355

Occurrunt multae quarum decor allicit in se

      Visum, sed vires quis numerare queat

Has dum scrutari studeo, latebras sibi quaerunt,

      Disparens subito tantus acervus abit.

Sic evanescit mundani gloria circi,

360

      Sic bona diffugiunt, sic peritura volant.

Sed iam materiae tenor exigit addere quaedam

      Dictis, dummodo sit utile, crescit opus.

Verborum phaleras et schemata sponte relinquo,

      Res praeponendas vocibus esse reor.