Pars prima

 

Ingenii vires modicis conatibus impar

Materies onerosa premit perplexa figuris,

Ardua, difficilis, nodosa, impervia; parvis

Ardua molimur, nulli tentata priorum,

5

Qui tanti praerupta maris transire volentes,

Non freti ratis officio vel remigis usu,

Sed pedibus metricis et sicco calle vadamus.

Artificis tactum fidis inconcinna recusat,

Verbaque iunctura non articulata decenti

10

Nexibus arctari metricae compaginis horrent.

Quanto res gravior, quanto minus apta resolvi,

Ad veniam tanto proclivior esse meretur;

Ipsa rei gravitas si quid peccaverit auctor

Offensam culpae levat absolvitque reatum.

 

De corde

15

Cor vitae sedes, vitalis fida caloris

Mansio, naturae basis unica, sol microcosmi,

Vivifici thalamus, thronus et penetrale vigoris,

In quo fonticulus scaturit, qui fomite puro

Membra regit, vegetat, auget, disponit, adaurat.

20

Hinc stabiles muneros et physica vincla requiras,

Ex quibus humanae constant fundamina vitae;

Ex sementinis hanc incolit insita causis

Et sibi germanam reddit vis ignea sedem,

Vnde datur membro species cognata calori:

25

In conum consurgit apex, terrestria fundant

Aedificantque basim, sursum leviora feruntur. -

Effreni rapitur motu, nunc surgit in arsim

Nunc adversa thesis ipsum premit aemula centri.

Continuo motu res fervida posset aduri

30

Deficeret traheretque sui dispendia motus,

Sed pulmo madidus, crudique humoris alumnus,

Multis distinctus cameris fovet ignea cordis

Blando concepti spiraminis ora flabello. -

Cordis forma, crasis, fumus, vis spiritualis

35

Vernula virtutis tribuens spiramina membris

Sunt arsis causae; thesis ex sola gravitate

Perficitur, dum deprimitur substantia per se.

Hunc regit et celebrat naturae regula motum,

Cuius vis animae membris infusa vigorem

40

Suscitat et reliquos virtutum temperat actus. -

Innatum recreet ut mulcebris aura calorem

Et procul absentent fumosae umbracula nubis

Spiritus ut digno reparari fomite possit

Ex arsi atque thesi conflatur motio talis,

45

Quae pulsum faciat et vitae consona fiat.

 

De pulsu in universum

In pulsu resonant: tenor et concordia vitae,

Synzygiae vitalis amor, modulamina cordis,

Intima temperies, animi secreta voluntas,

Augma, paroxysmus, status et periodicus error,

50

Morborum critici motus, quid fata minentur,

Quid possit Lachesis, quicquid paret exitialis

Atropos, ense necis dum fila sororia rumpit.

Vrinae fraudes aperit discretio pulsus,

Certificatque fidem; pulsus consummat et unit,

55

Iudicium, genus in speciem censura reducit;

At pulsu dubio medici mens pendula nutat.

 

De decem generibus pulsuum

Quinque modis probat artificis solertia pulsum,

Ex quibus elicitur numerus generum duplicatus:

Ex forma motus tria: magnum, forte, citatum;

60

Molle parit plenum, calidum substantia membri,

Ex quibus et primis series senaria surgit;

Spissum constituit mora, quae discriminat arses;

Qui pede dactylico pessum declinat ab alto,

Et qui deficiens surgit, viresque resumit

65

Ex collativa thesium ratione notatur;

Tanquam praecipuis adiuncta novissima primis,

In quibus est motus discors vel consonus, unus

Ordo vel adversus, numeri ratione notandus. -

Augmentata facit magnum dimensio trina,

70

Parvum si parva, medium mediocriter aucta;

In longum latum magnus consurgit et altum,

Parvus in occultum strictum cadit atque recisum;

Qui medium sequitur merito mediocris habetur.

Longus ventriculos digitorum quattuor exit,

75

Subsistit mutilus, mediusque fit omnibus aequus,

In latum digitos latus tenet, eminet altus,

Occurrit gracilis strictus, residetque profundus. -

Constituit validum sociata frequentia magno,

Surgit ab oppositis species contraria causis. -

80

Arsis lenta parit tardum, festina citatum. -

Si pulsent digitos austero dura rigore

Organa, disponunt durum, si laxa remissum;

Si cedant: vacuum, si constent turgida: plenum. -

Pulsum disponit calidum calor arterialis,

85

Frigidus occurrit subiecti frigore membri. -

Cum reliquae species aliquo mediante ligentur

Iungitur invalido fortis, discrimine nullo

Aequus inaequali; causam compaginis huius

Solvant, qui dirimunt latebrosa aenigmata rerum. -

90

Si raptu subito morulae discrimine parvo

Arsim multiplicet series numerosa, frequentem

Constituit pulsum, species contraria rarum. -

Deciduus modulis ex fortibus et manifestis

Sensim degenerans tacito pede tendit ad imum,

95

Vergit in occultum satagens evadere sensum.

Inciduus surgit, respirat, tendit in altum

Deserit occultum sibi concilians manifestum. -

Firmus et oppositi fugiens commercia motus

Permanet aequalis servato iure tenoris.

100

Degener instabilis nec eodem tramite currens

Nutat inaequalis dubiis moderatus habenis. -

Distinctis gradibus mutatur et ordine certo

Transit in oppositum, qui nomen ab ordine sumit.

Qui privative censetur ab ordine, leges

105

Ordinis excedit, praeceps, vagus et sine lege.

Spargitur extremum genus in numero specierum

Quae sibi mendicant peregrina vocabula rerum,

Quas collativi ratio sibi foederis unit:

Spasmosus, phthisicus, formicans, vermiculosus,

110

Ramosus, fluitans, martellinus atque caprinus

Serrinus, rectus, soricinus sive retortus. -

Forma, crasis, sexus, aetas, gravidatio, somnus,

Et locus et tempus, labor, esca, repletio, potus,

Causa, genus morbi, coitus, turbatio mentis,

115

Corporeique situs variant idiomata pulsus.

 

Pars secunda

 

Ardua propositi pars est exhausta laboris,

Altera nunc superest, cuius distinctio certis

Praescriptas species studet informare figuris.

 

De investigatione pulsus

Pulsus in arteriis discerni debet honestis,

120

Expositis, longis, rectis, cordique propinquis;

Vnde sinistra manus, cum sit contermina cordi

Iudicio pulsus cognatior esse probatur:

Est tibi certa fides, veri constantia motus,

Pulsus veridicus, naturae vernula fidus.

125

Dextera pars, quia fervidior, quia plenius illam

Vivificus vapor irradiat, cordisque lucernam

Vberius recipit, ubi puri sanguinis auctor

Regnat hepar, teneri blandus persuasor amoris,

Incentiva mali qua fervet fellea bilis,

130

Aequivocat pulsum, tanto confusa calore

Implicat errores, examen adulterat artis. -

Laeva manus medici laevam levet et regat aegri,

Sustentantis opem pars imbecilla requirit.

Quae se si regeret modico concussa tremore

135

Falleret artificem, fieretque examinis error. -

Sed cave, ne digitos in pugnum comprimat aeger,

Aut nimis extendat; lateris ne mole lacertus

Compressus fuerit; moderati schematis ordo

Assit, ut ambiguum tollat moderatio motum. -

140

Dextra manus, quoniam sensus indagine pollet,

Et sibi vividior datur experientia tactus,

Applicet arteriae digitos: manifesta notetur

Appositis leviter digitis, abscondita pressis;

Nec prius absistat, donec centesima fiat

145

Motio, qui numerus naturae servit et huius

Iudicio numeri claret sententia veri. -

 

De significationibus pulsuum

Magnus, qui nervis naturae se moderatur,

Quem nec causa mali, nec vis symptomatis urget,

Prodigus, instabilis, aurae cupidus popularis,

150

Ardua molitur, animi secreta revelat,

Huic comes adiuncta est virtus intensa caloris.

Copia spirituum, species accommoda membri.

Ad dilatandum proclivis et apta moveri. -

Qui naturales peregrinus ab ordine leges

155

Transvolat et magni pulsus sibi nomen adoptat

Concitat hunc pravaeque movet conceptio causae,

Spirituum fervor, vis symptomatica febris,

Aut labor aut coitus vehemens aut impetus irae.

Vt rata pars eius magno concordat apertus. -

160

At quem continui producit linea motus,

Conciliat proprium cui vis germinata tenorem,

Fertile spirituum regimen, validumque calorem

Indicat et valido quae sunt adiuncta calori. -

Quem notha causa trahit, quem vis aliena lacessat,

165

Lapsum dyscrasiae notat, excessumque caloris. -

Sunt adiuncta satis expressa superficialis,

Cui natura suum dat consistentia motum,

Segnities, mens flexibilis, crasis humida cordis. -

Falsa superficies et symptomatica chymos,

170

Dissipat, arterias humectat, membra resolvit. -

Qui latet occultus, nimis in centrum revolutus,

Degeneri natura regit quem devia motu,

Claudit conceptus animi, secreta sigillat,

Pauperat innati regimen vitale caloris,

175

Organa spirituum signat minus apta moveri,

(Spiritus atque vigor brevis est animusque pusillus). -

Qui latet enormis geniique charactere fracto

Mergitur in centrum nec post parat inde regressum

Tendit in eclipsim, quaerens subvertere physim. -

180

Qui mutilo motu ferit organa, sed geniali,

Contrahit a magnis animi molimina rebus;

Invidus et timidus, cupidus, detractor avarus,

Frigida quem cordis complexio spirituumque

Pauperies, vis membrorum imbecilla sequuntur. -

185

Cui rectum mutilat enormis apocopa cursum

(Stans ita continue, subito nec longior assit)

Aurae vitalis studet annullare calorem. -

In gracili, qui naturae privatus obedit,

Cordis sicca crasis legitur, constantia mentis,

190

Propositique tenax atque inconcussa, voluntas. -

Ex gracili praeter naturam significatur

Corporis ariditas, compactio materiei. -

Linea si fuerit sociata superficiei

Regnat et aereus in venis militat humor. -

195

Linea stricturae nexu vinclata fideli

Nuncia fit cholerae, cuius vis ignea venas

Incolit et sedes sibi vendicat interiores. -

Phlegma probat brevitas regnare superficiata.

Imperium quarti brevitas augusta fatetur. -

200

Si fortis valida membrum virtute repellit,

Vis regitiva suum tenet inconcussa vigorem,

Spiritus exultat, cuius procliviter ictum

Suscipit et facile membri substantia cedit.

Vergit in oppositum species contraria signum. -

205

Cor fervens, animus praeceps, titubansque loquela

Et verbum mentem praecurrens verbere vocis,

Actio festina nullo librata tenore,

Quam non depingit ratio, nec dividit ordo,

Ponderat eventus, nec certis claudit et arctat

210

Limitibus dubii mutabilis alea finis,

Vivida spirituum natura, caloris acumen,

Ad nutum causae artificis resolubilis humor

Naturae pulsum velocem rite sequuntur. -

At quem praepropero pulsat vis dyscola raptu

215

Indicat accendi peregrinum in corde calorem. -

Velocem tardus difformi lege refellit.

Distat ab extremis parili quoque lance recedit

Eucrasiae medius fidus comes et paranymphus. -

Vasis durities, cordis rigor, aridus humor,

220

Mens austera nimis, pulsus mysteria duri.

Pulsus durities in pleuresi perniciosa,

Arida materies, terrestris, cruda probatur,

Solvi difficilis, ex quo discussio morbi

Protrahitur, vis opprimitur, natura fatiscit,

225

Victaque succumbit longo lassata duello. -

In pulsu cui mollitiem natura ministrat

Cordis et arteriae pariter substantia mollis,

Corporis innuitur crasis humida, mens muliebris,

Cerea, flexibilis, pia, blanda, parumque fidelis. -

230

Advena mollities, quam symptomaticus urget

Impetus, humores dissolvit, vasa remollit. -

Copia spirituum per plenum plena notatur,

Sanguinis eluvies uberrima vasa replentis. -

In vacuo venae sitiunt, vegetabilis aurae

235

Vis absorpta perit, vivi fons sanguinis aret,

Quem bibit ariditas peregrini lima caloris. -

At calidus, cuius mordax punctura perurit

Continue digitos, index est febris acutae.

Si calidus digitos intervallariter urat,

240

Intervallaris atque induciosa notatur.

Est ethicae testis calidus vacuo sociatus. -

Spirituum probat occasum vitaeque lucernam

Celat et extinguit gelidus spiracula cordis.

 

Pars tertia

 

Respirare licet modicum, tiruncula Clio,

245

Mulcebris instaurat fessas recreatio vires.

Iam satis est, nunc tolle moras, succingere, grassum

Arripe, sed caveas pedibus me scandala fiant:

Devius est callis et milia multa supersunt,

Excubat in triviis forsan clandestinus hostis,

250

Invidiae scelerata lues, furuncula famae

Pessima pro puris spargens zizania granis.

Vt sit processus securior et tibi parcat

Invidus, ut fatui vites ludibria vulgi,

Verba Musandino maneant condita sapore:

255

Omnibus aequivoci titulum praetende Salerni,

Praesulis Alphani claro signata sigillo.

 

Continuantur significationes pulsuum

Qui recolit replicatque suum saepissimus ictum

Ex vi contrahitur fragili, fortique calore,

Cordis adoptivus vapor ut possit recreari

260

Sufficiens poscit spiramen mulcebris aurae,

Ne semel huic detur, quantus sibi convenit aer,

Vis oppressa negat, ergo perplexa rependit

Multiplici numero, quod iam peccavit in uno,

Crebraque defectum quanti repetitio pensat.

265

Debilis in raro calor est, infirmaque virtus. -

Motibus incidui pulsus virtus reparatur,

Captivata salus fit libera, languida fortis,

Debilis instaurat vires, oppressa resurgit,

Vita reformatur, victo symptomate morbus

270

Exulat, accepto bravio natura triumphat. -

At per deciduum, vitae iam vespere facto,

Vergit in occasum splendor vegetabilis aurae,

Enervata perit virtus, parceque trahenti

Atropos insultat, ut vitae syncopet usum.

275

Iuncta bono paritas bona fit, mala iuncta sinistro,

Contrahit adiuncti compaginis aemula formam. -

Imparitas reprobanda boni, laudanda sinistri:

Nam tibi propositis, quae sunt optanda, duobus

Elige, quod fixum stabili bonitate moratur;

280

Ex tibi propositis, quae sunt fugienda, duobus

Elige mobilius, fuge, quod constantius exstat.

Qualibet in specie pulsus paritas reperiri

Imparitasve potest, sed non aequaliter aequum

Vnica solius facit observantia pulsum:

285

Si magnus se continuet propriumque tenorem

Servet inoffensum, cadit in plena paritate;

Cum species aliena subit, non dicitur aequus

Simpliciter, sed in hoc, cum non sit in omnibus aequus. -

Cauda retortiva primo nullescit in ictu,

290

In reliquo languet, fit motio tertia lenis,

Iudicio sensus se quarta magis manifestat,

Quinta viget, valido firmatur sexta vigore;

De tenebris sensus et de languoris abysso

Repit in excelsum graduali tramite surgens;

295

Hoc pulsu solitos natura reciprocat actus. -

Finitiva suos motus orditur ab alto,

Sensim deprimitur, declinat, nullificatur,

Et de propatulo sensus se mergit in imo:

Hic vicinantis affert praeludia mortis.

300

Collectis fuge sarcinulis, opifex medicinae,

Nil impensa valet tua, nil suffragia prosunt,

Damna resarciri nequeunt iam morte propinqua,

Atropos excludit Lachesim, vitalia rumpit

Stamina, dissolvit gumphos vitamque relegat:

305

Salva tibi maneat frontis reverentia, vultum

Exere; ne pariat tibi mors vicina pudorem,

Mortiferos tua praeveniat sententia casus,

Officium vatis retinens nomenque prophetae.

Non semper sanat medicus rhetorve perorat,

310

Sed tamen officium concludit fine supremo

Singula, quae debet, si contingentia servet,

Vitam victuro, vel si mortem morituro

Iudicio dictet stabili, quae culpa medentis?

Officium commune duum curatio morbi

315

Actio communis vix consummatur ab uno. -

Descensu saltum geminat caprinus in uno,

More caprae saliens, quae bis prius aera pulsat,

Quam semel in terram quaerat defigere gressum;

Cedit in hac specie progressio prima secundae.

320

Si species talis genesi dictante resultet,

Hoc signo vasis substantia dura, rebellis,

Aurae vitalis vis imbecilla notatur,

Sensus hebes, sermo praeceps, titubatio linguae,

Quae multis revoluta modis ut verba moveret

325

Mentis conceptum mutilata voce resolvit. -

Si caprinus erit sine lege vel ordine pulsus

In causa est mixtura mali, diversa diaeta;

Dissona materies, resolutio multa vaporis. -

Vt ferit incudem bis malleus et resilire

330

Cogitur obiecti massa suadente metalli,

Et fit dividuus, in se tamen unicus ictus:

Sic resilit duro membri concussa rigore

Et digitos species sic martellina retundit;

Nec redit in centrum donec geminaverit ictum,

335

(Ex quo nativo signatur spiritus ingens,

Cor siccum, discors mentis praesumtio, fastus;)

In febre continua martellino dominante

Caumate febrili cordis depascitur humor. -

Scinditur in ramos ramosus, et organa motu

340

Quadrifido feriens digitos percurrit, in uno

Discolor impulsu, sicut confusa resultat

Vox citharae fidibus uno simul ordine tactis.

Haec species crasis imperio suadente figurat

Mobile propositum, cordis mutabile votum. -

345

Si talis cogente mali symptomate fiat,

Morbi materies fit dissona, causa repugnans,

Militat ex aequo virtus, symtoma retundit,

Vita reformatur, victrix natura resurgit,

Exspirante mali nebula redit aura salutis. -

350

Vasa procellosus enormi concutit ictu,

Fluctuat, exundat, fremit, aestuat et digitales

Ventriculos sibi compressos lateraliter ambit,

Pars infra aut sursum, pars retro vel ante movetur:

Inde probes subitum mentis cordisque tumultum,

355

Sanguinis undantis turbato in corpore motum. -

Spasmosus vacuus, tensi qui more rigescit

Funiculi, phthisicis famulatur et extenuatis,

Corporis humorem sorbet, depascit, inanit. -

Plenior occurrit species spasmosa, replentur

360

Organa, rheumaticus nervis infunditur humor,

Laesaque motivo viduantur membra vigore. -

Sunt gemini pulsus formicans, vermiculosus,

Vstivis potius in febribus et peracutis

Mortis praecones fidi redolentque sepulcrum.

365

In febre formicans plus vermiculante verendus,

Nec redit ad melius, sed vitam morte soporat. -

Saepius has species excepto caumate febris,

Non urgente necis discrimine, syncopis infert. -

Occurrit digito species serrina priori

370

Debilis, in reliquo fit languida, nulla sequenti;

Hic trahit a serra cognata vocabula pulsus,

Cuius cum primis incisio dentibus acta

Est gravis, in reliquis gravior, funesta supremis;

Corporis hoc pulsu fatalis serra vigorem

375

Amputat et vitam nubes lethalis obumbrat. -

 

Epilogus

 

Fige tuo metas operi, sat prata biberunt,

Semina luxuriant, prius arida terra colono

Plenius arridet pingui laetamine gaudens,

Et nobis fructus exponens divite vena

380

Iam sterilem cultum Philareti vomeris horret.