Ovidius Naso Peligni ruris alumpnus,

Certus ab exilio se iam non posse reverti

Et querens utcumque sibi solacia, librum

Edidit hunc, in eo describens quis modus ipsi

5

Vivendi fuerat tunc quando vacabat amori,

Quare mutavit et quomodo postea vixit,

Quidve intendebat simul ac ab amore vacavit.

Imposuitque suo titulum nomenque libello

De Vetula, pro qua fuerat mutatio facta.

10

Inque suo secum iussit condire sepulchro,

Vt sua si saltem contingeret ossa referri,

Corredeunte libro redivivum nomen haberet.

Sed quia nullus eis curavit de referendis,

Nec fuit autemptim lectus nec habetur in usu.

15

Queritur unde michi quod opus processerit istud

Versibus hexametris solum, nec subduplicarim

More meo pentemimerim, cum nullus herorum

Hic describatur, sed qui perlegerit ipsum

Sedulus, inveniet serviti semper amoris

20

Amodo me debere iugo subducere, sicque

Respondere sibi poterit cur, evacuata

Causa, debuerit causatus et evacuari

Versus amatorum proprius Venerique dicatus.

O quam carus erat michi quamque optabilis ille

25

Femineus sexus, sine quo nec vivere posse

Credebam quemcumque virum, sed et inferiorem

Me certe quocumque viro quoad hoc reputabam,

Qui procul a cara me vivere posse negassem,

Omnes sollicite venerans unius odore.

30

Esse michi malens unam, cuius modus esset

Commodus et concors, quam multiplicare puellas.

Ex quibus importuna foret michi forsitan una,

Nam sicut vulgare solet paradigma tenere:

Sicut habens centum, nullam reputatur habere;

35

Sic et habens unam pro centum computat illam.

Nam nullius eris dum te non vendicet una,

Vnaque sufficiet quasi centum solus haberes.

Vnusquisque sibi quod mavult eligit, et quod

Non placet hoc renuit; de me scio quod magis unam

40

Vellem quam nullam, quod concordem magis unam

Quam multas, quarum michi contradiceret una.

Vnam propterea cribraram e milibus unam

Perfectam, quam si citius fortuna dedisset,

Inter felices merito numerabilis essem.

45

O quantum letabar ea, quantumque iuvabat

Esse sui memorem, quanta dulcedine, curis

Expulsis, pectusque meum mulcere solebat,

Postpositosque iocos modulis revocare sonoris!

Vestibus ornari nitidis faciebat alute

50

Castigare pedes circumplexu sinuosos;

Nil erat incultum facies nisi sola (puellis

Esse videbatur solis pars illa colenda).

Nec facies neglecta tamen, quin providus essem

Ne circumstarent fluxi vestigia putris,

55

Seu lacrimalia seu cuiusque foramina sensus.

Et iuvenescebam quotiens, mento reparato,

Barbalem radebat acuta novacula silvam.

Cuius cum spolium nullam ferat utilitatem,

Carior ulla tamen non est, nec debitus ulli

60

Tantus honor silve; multum placet asperitas hec

Non pro se sed pro signato; silva viriles

Indicat hec animos, vires quoque partis amice

Per quam salvatur species divina, licet sit

Ex individuis mortalibus; ipsa dat unde

65

Non in se rediens, licet in se visa reflecti

Sed processive generatio continuetur.

Ipsa receptricem fecundat tempore certo,

Sponte refusuram dulcissima pignora natos.

Quo nichil est homini coniunctius; ipsa ministrat,

70

Vnde superba thori consors se grata libensque

Supponat maris imperio, subiectio mira.

Nam famulamur eis, tanta inclinatio nostra

Naturaliter est ad sexum femineum, qui

Pre cunctis letum me fecerat esse coevis.

75

Me refici laute clara faciebat in aula,

Cuius campus erat stratus pro tempore prati

Nunc spoliis, iuncto Cereris nunc stipite flavo.

Invitare bonos mea larga manus satagebat

Et propriis rebus tamquam communibus uti.

80

Multiplicare dapes, effundere sanguinis uve

Mille modos et ubi rigor exigeret glacialis,

Ignibus accensis truncosque vorante camino,

Estatem revocare, novo quasi sole creato.

Vtque meis posset de nocte diescere mensis,

85

Sidereas aptare faces quas mellis alebat

Sponsa sed ipsius sponsi divortia passa.

Hiis immiscebam quicquid poterat modulari

Concentus varios, licet in diversa trahentes,

Concordare tamen visos, vel voce vel usu

90

Instrumentorum, quicquid vel musica scribit,

Vel didicere manus, auditu, iudice tacto,

Pulsu vel tractu vel flatu; cimbala pulsum

Dura volunt tractumque fides et fistula flatum,

Intrabam thalamos etiam siquando libebat

95

Secretos, ubi lux si vellem, multa vigeret,

Nullaque si vellem, vel si mallem, mediocris.

Inde videre potens silvas agrosque feraces,

Hortos et vites, fluvios et prata lacusque,

Si tamen aspectus horum quoscumque iuvaret,

100

Quantumcumque iuvet aspectus longus eorum,

Aspectum credas et delectabiliorem

Inclusum mecum satis et mirabiliorem.

Nam si dives erat qui visum pascere posset,

Ditior a longe qui pascere sufficiebat

105

Sensibus intellectum multo nobiliorem.

Sicut enim virtus intellectiva superstat

Sensibili, sic et nisi sit proportio mendax,

Obiectum obiectum superabit et interiori

Luci doctrine, que illuminat intellectum,

110

Numquam presumet conferre foranea se lux.

Quod si contulerit temere, ridebitur inde,

Tamquam si candela velit contendere soli.

Hec lux doctrine mecum conclusa nitebat

Plusque fovebar ca quam quoquam materiali.

115

Eleganter erat paries vestitus amenis

Vndique picturis diversicoloribus auro

Clarus, imaginibus tacitis preconia clamans

Artificis, non historiam sed mistica quedam,

Demonstrans illis quorum descriptio plus est,

120

Huius quam libri capiat sententia tota.

Illic lectus erat caro pretiosus amictu,

Quo posset se velle premi quecumque puella;

Si virgo, vim sponte pati captaret in illo,

Que nichil amittens, amisso flore, notatur.

125

Audacterque thori fedus dirrumperet uxor,

Que fructum faciens, sobolem turbare timetur.

Orba viro refocillari gauderet ibidem

Dum non conciperet, heremi frondentis amica.

Hic flos virgineus, fructusque uxorius illic,

130

Hic viduus ramus foliis facientibus umbram

Gratus; sed postquam desertum deserit, illi

Fertilitas metuenda, nisi transegerit annos.

Eligit hic flores, hic fructus, illeque frondes.

Sed quia crudelis qui famam negligit, illam

135

Vir prudens cupiat, quam sugillatio fame

Non sequitur; sane virgo manet integra fama

Donec prodat eam partus, vel prodiga lingue

Divulget secreta minus fidis sociabus.

Vel si fors experta virum desiderat ultra

140

Quam sit opus, nec iam scit dissimulare, sed ignem

Nunc gestu nunc ornatu confessa profundum,

Circuit et querit oculis quem diligit et iam

Gaudia differri non sustinet; intrat et exit

Inconsulta quidem, quia dum sibi non cavet, illi

145

Nemo cavere potest cecoque furore vagatur.

Verum nupta quoad quedam minus est onerosa

Atque quoad quedam maiora pericula subdit.

Nupta potest ubi vult et quando et qualiter ire;

Si iuvenis, trahit unanimes trahiturque per illas

150

Seque theatrales simulat ludos adituram;

Si matura, forum pro multis rebus emendis

Esse frequentandum pretendit, deque minutis

Intromittit se, maiora gerente marito.

Quodsi iam non sit humili de plebe nec ipsam

155

His operam dare conveniat, delubra deorum

Circuit et modicum censet vicina valere.

Plusque remota placent, gaudet novitate viarum,

Cotidieque deos creat et miracula fingit

Votis digna novis, quo se promittat ituram.

160

Nec vadit quia voverit, immo vovet quia vadat,

Cum votum non causa vie sit sed via voti.

Ergo vovet, vel se dudum vivisse fatetur,

Forsitan in partu vel pro valetudine vera,

Seu commenticia causasque perhennat eundi.

165

Religione quidem lucrata fidem, sed eadem

Est sibi peccandi captata licentia, quo fit

Vt peccatricis excusativa fides et

Audax peccandi fiducia sint ab eodem.

Porro si coitum furtivum, ut sepe, sequatur

170

Fetus, semper eum tibi sponsus alet, quia semper

Filius uxoris presumitur esse mariti.

Econtra, durum est sollempnizare quod ille

Conculcat, sed et ex nupta poterit quis habere

Maiores inimicitias, quia, pelice lesa,

175

Non tantum dolet hec, quin rivali magis ille.

Egra sed indempnis iniuria provocat ipsum

Armaque iusta movet, qui si prepossit amanti

Forte superveniens, deprensoque et mutilato

Purget adulterium, fiet commotio risus

180

In populo, nec erit qui compatiatur eidem

Dampna sui passo, nec iudex audiet ipsum.

Ad viduam venio, que si tantum timeat ne

Concipiat, parat unde sibi procuret aborsum,

Immemorabilibus se potatura quibusdam,

185

Vt nondum nati fiat miserabile bustum.

Vel si iam natus clamore repleverit auras

Accusans matrem, subito perplexa stupore

Et furiis agitata novis, improvida stringit,

Aversis oculis, teneri puerilia nati

190

Guttura nec spirare licet, sed deficiente

Aere, non reperit quid cordi pulmo ministret.

Et moritur, nondum gustato lacte parentis.

Proh scelus, o superi, fit ut insons sentiat hostem,

Cuius pars uteri nuper fuit, ut prius inter

195

Manes quam vivos habitet, prius experiatur

Mortem quam vitam, vix natus tempora complens

Et matris peccata luens; illi, hercule, que sic

Tractat inhumane sua viscera, me male! credam

Quin irata michi dando sit prona veneno.

200

Dii bene pro foribus si quorumcumque deorum

Proiectus flesset, elemosina publica saltem

Nutrivisset eum nullius et omnis alumpnum.

Dic michi crudelis, dic mater cruda, tirannus

Quid plus fecisset? deeratne pater? modo desit!

205

Numquid mater eras? ubi tu? non corpore deeras,

Vt mater deeras? utinam tu defueris! Nam

Si sibi fatorum series utrumque parentem

Subtraxisset, adhuc hodie superesset; at una

Quam natura sibi debebat ad omnia totam,

210

Que merito speranda fores sic tota futura

Plus sua quam tua, quod materno federe velles

Nutricis geruleque vices supplere, fuisti

Vna inimica sibi, confundens omnia iura.

Felix qui posset vitare pericula sed qui

215

Scandala vitaret, longe felicior esset.

Nam sicut melius mortali corpore nomen

Quod manet eternum, sic sunt peiora periclis

Scandala corporeis, cum sint contraria fame.

Felicissimus est igitur qui vitat utrumque,

220

Dum tamen optata possit quandoque potiri.

Ha, quantis voluit rationibus insinuare

Nature pater et dominus se velle quod usque

Propagarentur animalia; nam quis amaret,

Quis tantum appeteret, nisi bruto ductus amore,

225

Tam fedum coitum, nisi delectatio tanta

Tamque potens esset genitalibus indita membris?

Sed potuit, scivit, voluit tantam indere. Nosque

O utinam cupiamus eam iuxta quod oportet!

Legem nature fixam ponamus et illam

230

Circumscribamus modo, que positiva vocatur.

In qua peccabo, si fecero quod prohibetur,

Non quia peccatum sit, sed quoniam prohibetur.

Rursum preceptum si negligo, non quia iustum,

Sed quia preceptum, circumscripta modo tali

235

Lege loquor, ne multa loquens immiscuerim quid,

Quod contra legem possim dixisse videri.

In votis tune esse meis plerumque fatebar

Felicem, si quis cognoscere posset amicam.

Dum levum capiti submitteret ipse lacertum,

240

Ipsa suum levo lateri dextrum daret atque

Molle femur, sed et una manus restaret utrique

Libera secretis tractatibus apta quibusdam.

Pectora sic essent sibi iuncta, quod ubera pressam

Cordis amatoris circumstarent regionem.

245

Fomentum stimulans stimulumque datura foventem

Ad meditativam coitu superevigilandam

Oscula dempsa darent, sibi colluctantibus inter

Denticulos linguis, dulcem suggente salivam

Alterutro, leni cum murmure membraque membris

250

Aptarent, multisque modis multisque figuris

Iuncti vagirent circumvolvendo sibi se,

Illecebrasque suas verbis augendo iocosis.

Seque observarent ut neuter preveniendus

A consorte foret, vel preventurus eundem,

255

Quin simul ad Veneris lacrimas, quas motus amicus

Elicit, adducti quasi commoriendo iacerent.

Iam velut exanimes facti, cessare coactis

Motibus, et tanta victis dulcedine, quantam

Tantorum completio dat desideriorum.

260

Iamque viderentur animas efflare vicissim

Alter in alterius faciem, virtute sepulta.

Et tandem sensim redeunte resurgere vita

Quamvis inviti, mallentque fuisse morosas

Delicias istas; et gaudia tanta docere

265

Nullus inexpertus posset nullusque doceri.

Sed quia nulli sunt adeo consortia cara,

Quin aliquando velit consorte carere, iuvabat

Nonnumquam solum spatioso me dare lecto.

Et quia non semper domibus delectat inesse,

270

Mos erat interdum, turba comitante meorum,

Conspicuos phaleris in equos conscendere, fontes

Visere cum saltu de montis ventre scatentes,

Precipiti rivo modo subvertente lapillum.

Fructiferis et odoriferis versabar in hortis,

275

Olfactuque vagos florum venabar odores.

Tempore vernali processu temporis undas

Fluminis intrabam, cumque essem plus gravis illis,

Alterno motu me reddebam leviorem,

Bracchia sic iactare sciens et crura movere.

280

Quod quamvis gravior, quamvis unde leviores,

Lucrabar levibus graviorem me superesse.

Et modo silvarum latebre, modo prata placebant,

Nunc Bacchi Cererisve nemus; meditabar ubique

Qualiter hic vel ibi iocunde vivere possem.

285

Nam curis plerumque urgentibus, ut relevarer

Nunc volucrum turmis michi mos erat insidiari,

Ventilabro moto passim, stabilone ligato,

Fila supertracturus eis, si forsitan illic

Oblectarentur; per equum deducere quasdam

290

Donec in alatas caligas et pyramidales

Intrassent minime rediture; gesticulando

Quasdam, sicut agunt pastores cum ioculantur,

Sicut et ad sistrum saltat lasciva puella,

Sicut multotiens agitur furiis agitatus,

295

Sicut iectigat is cuius nervi resoluti.

Nunc quasdam laqueis, quasdam visco retinere,

Quarundam visus obtundere noctibus igne,

Aut improvisas involvere rethibus illas.

Nunc avidis avibus pavidas terrere vel illas

300

Quas fluvius, vel quas ager aut nemus educat, hasque

Prendere, quas Nec penna celer sublimat in altum,

Nec nemus occultat, nec aque submersio salvat.

Quicumque pias furtiva fraude columbas

Talibus ingeniis aliisve, quibusque fatigas

305

Cultrices Veneris fecundas prole, gemellos

Omni mense fere sibi multiplicare potentes,

Questu viventes, vastare domestica parcas,

Divitias mense, quorum Nec simplicitati

Parcis, Nec domini, cuius sunt, utilitati

310

Defers, ovantes comedens, quarum cibus ori

Non sapit et stomachum male nutrit, durus utrique.

Omnibus in templis anathemate percutiaris

In quibus alma Venus colitur seu filius eius.

Nunc michi mos etiam venatum per nemus ire

315

Et strepitu cornuque cavo, et mordacibus omnes

Sollicitare feras canibus, vestigia doctis

Certa sequi et numquam mutaturis semel actam.

Nunc illis arcere lupos, ut simplicitati

Parcatur timidarum ovium, vulpisque dolose

320

Cautelas urgere vicemque rependere fraudi.

Armatosque metu lepores retrovertere, dammas

Ignavas lassare cito capreasque fugaces

Prendere, dum caput occultant nullumque videntes

Arbitrantur et a nullo se posse videri.

325

Nunc ad cuniculum fovee munimine tutum,

Mittere furonem, qui dente lacessiat ipsum,

DoNec in insidias pretensas rethiolorum

Se stimulatus agat, male cautus ab obsidione.

Nunc baculis brevibus clavellose capitatis,

330

Confisos levitate sua promptosque salire

De ramo in ramum, cirogrillos diiaculare.

Nunc quoque precipites inconsulteque ruentes

Expectare sues, quos in venabula torrens

Impetus atque furor agit et temerarius ausus.

335

Nunc cervum celerem succinctum cruribus altis,

Per dempsos veprium ramos ramosa ferentem

Cornua, et auditum quod terruerat, repetentem

Vel morsu retinere canum vel aquas adeuntem

Cum longo cursu; iam deficit halitus oris

340

Speque renascendi seque ut refrigeret, haurit,

Non quod eum reparetve fuge reparetve labori,

Sed quod sic fauces sitibundas impleat, ut non

Confortetur eo sua virtus, immo voluntas

Inconsulta quidem, nam quod sorbetur ab illo

345

Torporem generat, cum querere debeat illa

Que faciant agilem; tunc mos violenter adire

Vt vel se reddatur ripe canibus lacerandum,

Vel mediis mersus succumbat aquis redimendo

Morte metum mortis, gravior qui morte quibusdam.

350

Vel certe postquam nuper per opaca repertum

Excivere canes vestitum fronde, latere

Qua sperabat, eum venator preteriturum

Expectareque, dum veniat, certaque sagitta

Figere moxque canis, gustato sanguine, naso

355

Credere, sicque sequi quoad usque cubilia, tandem

Intraret fessus, quibus inventus caperetur,

Ne moreretur inutilis in lustris sed in aula.

Preterita iam morte nichil sensurus adesset

Festivus, quia iam tutus, quia mors semel usa

360

Iure suo non plus in idem fungetur eodem.

Nunc et erat michi mos pisces captare marinos,

Rethibus hos, illos hamis, illosque sagena.

Alatis quosdam caligis in pyramidalem

Conum protensis; etiam nunc ad fluviales

365

Me convertebam, connexis vimine quosdam

Decipiens calathis, ubi cederet ingredienti

Virgula flexibilis pisci, reditumque paranti

Mordax eiusdem cuspis preacuta negaret.

Quosdam decipiens aliquando tenacibus hamis

370

Vermibus allicitos, quosdam per linea, fila

Nodosis connexa modis, involvere gnarus.

Dum lignumque supernatat et plumbum petit ima,

Neve vel aeriam saliens approximet oram,

Vel fodiens in visceribus limi peregrinet,

375

Illudens nobis alienis ex elementis,

Et nunc anguillas tonitru terrente minaci

Attonitas, et aque se precipitantis in archam

Cursum sectantes, servare manu capiendas;

Nunc et dentato transfigere pectine visas

380

Cum face succensa nitidis de nocte sub undis.

Sontibus a curis per talia me relevabam,

Solos evitans decios, quibus alliciuntur

Multimode multi, de quo super omnia miror.

Quis furor est homines exponere sic sua sorti,

385

Cum solus casus in talibus inveniatur!

Vnde venire potest hominem quod taliter urat

Tantus amor ludi tamque irrefragabilis ardor?

Quid tibi cum numeris? Quid habet numerus numero plus?

Quid curas prior alteruter veniat numerorum?

390

Mirari non sufficio, quero undique causam,

Non tamen invenio, nisi quod pretendo sequaces

Ludi lucrandi solius odore moveri,

In summo cupidos aliterque acquirere segnes

Et demum fures, si possit adesse facultas.

395

Vidi multotiens ego de patre paupere natum

Multiplicasse sibi nummismata, multiplicasse

Divitias alias et agros agris cumulasse

Atque domos domibus; vidi contraria, nam cui

Predecessores acquisierant bona multa,

400

Omnia dispergens, lusor, temulentus, adulter,

Omnia paulatim vendebat et omnibus usus,

Tandem ad egestatem supremam deveniebat.

Vidi nonnullum, cuius possessio multa

Nec dispergebat vendendo taliter illam,

405

Sed minus incaute faciebat deteriorem.

Forsitan in domibus plumbo tectis habitabat?

Ostia de ferro sibi de ferroque fenestre.

Pro plumbo lateres mutabat, ferrea vendi,

Atque saligna loco poni faciebat eorum.

410

Expensurus erat quod de pretio remanebat.

Quem consuetudo mala, difficilisque relinqui

Vini potandi maturos duxit ad annos,

Et bona dispergit pro consuetudine tali;

Quod delectat habet, aliquatenus excusatur.

415

Qui vero facit hoc, optatum ut pascat amorem,

Vt, cui forma deest, desunt moventia verba,

Saltem muneribus cara potiatur amica;

Quod delectat habet, aliquatenus excusatur.

Sed qui pro ludo sua dispergit, nichil unde

420

Excusetur habet; nichil est insanius ipso.

Mercator prudens, non semper, non ubicumque

Vel vendit vel emit merces quascumque, sed illas

Vendit tunc vel ibi quando care, vel ubi sunt

Et quando, vel ubi viles, emit has ibi vel tunc,

425

Cognoscitque bonas et inest industria multa.

Sed locus et tempus desunt lusoribus, et res

Que fieri possit, modo vilis vel modo cara.

Forte tamen dices quosdam prestare quibusdam

Ex numeris, quibus est lusoribus usus, eo quod

430

Cum decius sit sex laterum, sex et numerorum

Simplicium, tribus in deciis sunt octo decemque,

Quorum non nisi tres possunt deciis superesse.

Hi diversimode variantur et inde bis octo

Compositi numeri nascuntur, non tamen eque

435

Virtutis, quoniam maiores atque minores

Ipsorum raro veniunt, mediique frequenter.

Et reliqui, quanto mediis quamvis propiores,

Tanto prestantes et sepius advenientes,

His punctatura tantum venientibus una.

440

Illis sex, aliis mediocriter inter utrosque

Sic ut sint duo maiores, totidemque minores.

Vna quibus sit punctatura, duoque sequentes;

Hic maior, minor ille, quibus sit bina duobus.

Rursum post istos sit terna deinde quaterna,

445

Quinaque, sicut eis succedunt appropiando

Quatuor ad medios, quibus est punctatio sena.

Que reddet leviora tibi subiecta tabella.

Hi sunt sex et quinquaginta modi veniendi.

Nec numerus minor esse potest vel maior eorum.

450

Nam quando similes fuerint sibi tres numeri, qui

Iactum componunt, quia sex componibiles sunt,

Et punctature sunt sex, pro quolibet una.

Sed cum dissimilis aliis est unus eorum

Atque duo similes, triginta potest variari

455

Punctatura modis, quia si duplicaveris ex sex

Quemlibet, adiuncto reliquorum quolibet, inde

Producens triginta, quasi sex quintuplicatis.

Quod si dissimiles fuerint omnino sibi, tres

Tunc punctaturas viginti connumerabis.

460

Hoc ideo, quia continui possunt numeri tres

Quatuor esse modis, discontinui totidem; sed

Si duo continui fuerint, discontinuusque

Tertius, invenies hinc tres bis et inde duos ter.

Quod tibi declarat oculis subiecta figura.

465

Rursum sunt quedam subtilius inspicienti

De punctaturis, quibus una cadentia tantum est,

Suntque quibus sunt tres aut sex, quia scema cadendi

Tunc differre nequit, quando similes fuerint tres

Predicti numeri; si vero sit unus eorum

470

Dissimilis similesque duo, tria scemata surgunt

Dissimili cuicumque superposito deciorum.

Sed si dissimiles sunt omnes, invenies sex

Verti posse modis, quia quemlibet ex tribus uni

Cum dederis, reliqui duo permutant loca, sicut

475

Punctaturarum docet alternatio; sicque

Quinquaginta modis et sex diversificantur

In punctaturis, punctatureque ducentis

Atque bis octo cadendi scematibus, quibus inter

Componit numeros, quibus est lusoribus usus

480

Divisis, prout inter eos sunt distribuenda.

Plene cognosces quante virtutis eorum

Quilibet esse potest, sue quante debilitatis.

Quod subscripta potest tibi declarare figura.

Non igitur solus ibi casus inest; ego vero

485

Dico tibi brevibus casu non posse carere,

Quod tibi vel socio concedat sors meliorem.

Respondes quod inest ludo ingenium iaciendi

Excludens casum, sed ad hoc etiam tibi dico

Si recte iacias, modicum valet; ac aliter quam

490

Recte si iacias, furtum committis; eoque

A ludi socio comperto probra sequuntur.

Iuratur temere, blasphemia multiplicatur.

Post probra percutitur cum pugno, dilaniantur

Crines, cultelli sequitur temerarius ictus.

495

Solus inest casus quem non sequitur nisi stultus.

Quodsi fortunam dicas, fortuna coequa

Non erit erga omnes individuos, quia si tu

Fortunatus es, est te fortunatior alter.

Non potes ante omnes fortunatissimus esse.

500

Nec scis fortunas hominum; concluditur ergo

Quod redit ad casum, quem non sequitur nisi stultus.

Adde quod in multis ludis quicumque lucratur

Non solus sua lucra refert, dabit undique si non

Discolus est, et ei circumstans quisque nocebit.

505

Quodsi perdiderit, non inveniet relevantem.

Vnde fit, ut si non plures fortuna sequatur

Ludos, non poterit ludorum evadere dampna.

Addeque quod lusor se continuare lucrando

Nescit, perdendo nescit dimittere ludum.

510

Si fatum ponas, fatui qui fata sequuntur;

Nam, posito fato, libertas arbitrii non

Esset, sed libertas est aliquid; nichil ergo

Est fatum fatuum; fatui qui fata sequuntur.

Solus inest casus quem non sequitur nisi stultus.

515

Non dico me non lusisse, sed omnia libres,

Que vel lucratus fuerim casuve sinistro

Perdiderim; summam si de maiore minorem

Diminuas, non invenies solidum remanere.

Excusare tamen speciem ludi deciorum

520

Nituntur, cum qua deduciter alea pernix,

Ipsam dicentes pauco discrimine rerum

Pasci posse diu, tanta est dilatio ludi,

Tanta lucri dampnive mora est, successio cuius

Tot parit eventus, quot iactus continet in se

525

Fine tenus ludus nec sola sorte sed arte,

Procedunt acies et inest industria mira.

Presertim cum multimode mutatio ludi

Quolibet in iactu disponi possit, eo quod

Sicut precessit iactus, diversificantur

530

In punctatura proprie, quia scema cadendi

Nil operatur in hoc, sed punctatura docet quid

Lusoris faciat viso sollertia iactu.

Quomodo militiam disponat ibi legit, unde

Transferat et quo, quam vel quas, ter quinque suarum.

535

Et combinat eas, ne si capiantur ab hoste

Solivage cogantur, ut ad sua castra recurrant

Et numeros perdant impensos solivagasque

Hostiles capit, ad sua castra recurrere cogens,

Dampnificansque hostem numeris quibus egerat illas.

540

Districtusque preoccupat angustatque meatus,

Vt pateat via tuta suis ad circueundum

Atque negetur eis quibus adversarius uti

Debet, sed postquam precluserit omnia, neve

Descendat series sua precipitantius equo,

545

Exponit quasdam capiendas sponte suarum,

Vt renovet sursumque reciprocet obsidionem

Restauretque suam, si rupta est forte, cathenam,

Donec tot teneat captivas quod recipi vix

Possent in castris etiam si castra vacarent.

550

Vel donec que transierant ita precipitate

Sint, vel dissute quod non possent Tetinere,

Si quam captivam regredi contingeret illuc.

Non tamen ad votum numeri succedere iacti

Sepe solent, sed destruitur series magis uno

555

Perverso iactu quam multis restituatur.

Vnde fit ut dubio casu victoria nutet

Et confundantur spes et metus, ac subigatur

Qui quasi victor erat, desperatusque resurgat,

Permutentque vices faciles, hinc inde triumphi.

560

Spe sterili vanoque metu dum concutiuntur

Seque subalternant, modo victores, modo victi.

Verum quantumcumque iuvet deducere pulchre

Militiam ludi, vel quantum succubuisse

Ludendo pudeat, quantum quoque pascere ludum

565

Pro modico liceat, vel fortuitu sine dampno

Quantum se recreent, quantove levamine curas

Tempus inutiliter ducendo fallere possint,

Finalis tamen est lusorum intentio lucrum.

Cuius habe signum quod ad infortunia nullus

570

Sic debacchatur lusor, tantove furore

Torquetur, quin mox sua defervesceret ira!

Si qui lucra tulit, sibi perdita reddere vellet.

Nec minus immodici quam multi perditione

Rixant inter se, sed iurant turpiter, immo

575

Nomina blasphemant que non meruere deorum.

O mortale genus que te vesania pulsat?

Compellesne deos contraria velle? Quod optat

Alter lusorum, reliquo non posse placere

Constat, et alterutrum, si curant, talia ledent.

580

Atque ita non poterunt evadere turpia verba

Alterutrius eorum, cum nulla ratione

Possit utrique satisfieri; tu qui modo perdis,

Dic michi, quid debent tibi dii plus quam socio, dic

Si tibi fortunam ludi dare noluerint dii,

585

Quid de iure tuo minuunt? Iniuria nulla est

Non dare; debueras potius sibi grata negare

Thura, pari pena purgando negata negatis,

Si tamen ex equo cum diis contendere fas est.

At quasi sis lesus, ledis quantum potes armis;

590

Si posses, lesurus eos. Die improbe, linguam

Quis docuit formare sonos, quibus egrederetur

Mens tua cum velles? Numquid ratio? Rationem

Quis dedit absque deo, quisquis fuit ille deorum?

Tu vero nullum excipiens, ingrate, lacessis

595

Igne venenato lingue communiter omnes.

Tu brutis miserabilior, quia bruta datorem

Laudarent, si posse loqui deus ille dedisset.

Sicque tibi non posse loqui melius fuit. Ergo

Vel tu blasphemare deos vel ludere cessa.

600

Est alius ludus scacorum, ludus Vlixis,

Ludus Troiana quem fecit in obsidione,

Ne vel tederet proceres in tempore treuge

Vel belli, siqui pro vulneribus remanerent

In castris; ludus qui castris assimilatur.

605

Inventor cuius mire laudandus in illo est,

Sed causam laudis non advertunt nisi pauci.

Quam subtile fuit species sex premeditari

Saltus in campis, quos tantum multiplicare

Possemus, quod ab initio nulli duo ludi

610

Omnino similes fuerint, advertite pauci.

Quod sicut vultus hominum sibi dissimilantur

Hactenus intantum, quod non fuerint duo qui non

Distingui possent, cum tante disparitatis

Causa sit in celo, quia celi nulla figura

615

Est alii similis, tanta alternatio motus,

Quem septem faciunt per bis sex signa planete.

Et tamen est numerus finitus motibus ipsis.

Sicut et astrorum domini scripsisse leguntur,

Sic ludus factus motus celestis ad instar

620

Est, ex finitis saltus speciebus in agris.

Infinita tamen est multiplicatio ludi.

Sex species saltus exercent sex quoque scaci:

Miles et alphinus, roccus, rex, virgo pedesque.

In campum primum de sex istis saliunt tres,

625

Rex, pedes et virgo; pedes in rectum salit atque

Virgo per obliquum, rex saltu gaudet utroque.

Ante retroque tamen, tam rex quam virgo moventur,

Ante pedes solum, capiens obliquus in ante,

Cum tamen ad metam stadii percurrerit, ex tunc

630

Sicut virgo salit. In campum vero secundum

Tres alii saliunt, in rectum roccus eique

Soli concessum est ultra citraque salire.

Obliquo salit alphinus sed miles utroque

Saltum componit. Celi veniamus ad instar.

635

Campos, signa, modos saliendi scito planetas,

Rex est Sol, pedes est Saturnus, Mars quoque miles,

Regia virgo Venus, alphinus episcopus ipse est

Iupiter, et roccus discurrens Luna. Quid ergo

Mercurius? Numquid non omnibus omnia? Certe

640

Omnia Mercurius, cuius complexio semper

Est convertibilis ad eum cui iungitur ipse,

Sicut et astrorum domini scripsisse leguntur.

Aut quia Mercurii complexio frigida sicca,

Sicut Saturni, licet intense minus, ex quo

645

Pervenit ad metam pedes; ex tunc Mercurii fit,

Presertim quia tunc salit ut virgo. Venerisque

Mercuriique locus doctrina queritur una,

Et medius cursus est idem semper eorum,

Sicut et astrorum domini scripsisse leguntur.

650

Nobilis hic ludus nulli suspectus et omni

Persone licitus, moderate dummodo ludat;

Dummodo queratur victoria sola per ipsum,

Non lucrum, ne cum predictis annumeretur.

Cum deciis autem, qui primus lusit in illo,

655

Fedavit ludum, languebit namque satelles

Immotus, nisi sors deciorum moverit ipsum.

Nec fuit hoc factum nisi vel quia non nisi pauci

Ludere noverunt tractim vel amore lucrandi.

Sunt alii ludi parvi quos scire puellas

660

Esse decens dixi, sed parva monere pudebat.

Nuncque magis quam tune pudet illa minora referre.

Quare pretereo ludos ubi parva lapillos

Nunc bis sex, nunc vero novem, capit una tabella.

Ac ubi sunt bis sex, capit ex hostilibus illum

665

Vltra quem salit alteruter, Nec ibi deciorum

Exigitur iactus; ubi vero novem, bene ludunt

Cum deciis et eis sine quando volunt; capit autem

Vnum, quem mavult ex hostibus. iste vel ille,

Quandocumque potest tres continuare suorum.

670

Istos et similes Nec enim prosequar omnes,

Pretereo ludos veniens ad nobiliores.

O utinam ludus sciretur rithmimachie,

Ludus arithmetice, folium, flos, fructus et eius

Gloria, laus et honor, quia totam colligit in se

675

Ludus, ubi bellum disponitur ordine miro.

Campis in geminis congressio fit numerorum

Quatuor imparium, qui sunt in limite primo,

Cum totidem paribus qui limite sunt in eodem.

Principio numeri numeris non connumerato,

680

Octoque sunt patres utriusque cohortis,

Auxiliatores, nam parti dantur utrique.

Primo multiplices, quia ducto quolibet in se,

Quadrati subduntur eis, quibus ordine bino

Subsunt supraparticulares, adicientes

685

Toti particulam dictam patris a quotititate.

Hiis alii subsunt, qui particulas superaddunt

Dictas a numero vincente patris quotitatem,

Vno sed numero patris equales quotitati.

Ordoque binus eis, numeros hinc inde tabelle

690

Seu scaci portant, et sunt acies bicolores

Ad discernendum, presertim cum paritas et

Imparitas mixte sibi sint in utraque cohorte.

Distinguuntur item scaci tabuleve figuris.

Hii trigonis, hii tetragonis, illique rotundis.

695

Scilicet ut scaci numeros utrimque rotundi

Primos octo ferant, trigoni sunt octo sequentes.

Tetragoni reliqui, nisi quod duo sunt ibi reges

Pyramidalibus ex numeris; ideo quoque scaci

Pyramidales sunt, et habet pars utraque regem.

700

In castris parium nonus decimus locus unam

Perfectam dat pyramidem, senarius in se

Ductus, pyramidi basim producit eidem.

Totaque pyramis est nonogenarius unus.

At locus imparium decimus bis pyramidein dat

705

Tercurtam, cuius basim octonarius in se

Ductus producit, quam pyramidem coadunant

Centenarius et nonagenarius una.

Iste pyramides sunt reges bis aciebus

Et sunt ex numeris quadratis omnibus ambe,

710

Quod potes ex tabula subiecta noscere plane.

O utinam multis numerorum pugna placeret!

Que si sciretur, placidam se redderet ultro.

Sed mathesis vix inveniet que iam velit ipsam.

Omnes declinant ad eas que lucra ministrant.

715

Vtque sciant discunt pauci, plures ut abundent.

Sic te prostituunt, virgo scientia, sic te

Venalem faciunt castis amplexibus aptam,

Non te propter te querentes, sed lucra per te,

Ditarique volunt potius quam philosophari.

720

Cum sit eis opere pretium plus quam esse videri.

Garrit enim qui necdum nomina novit equorum.

Tempus erat cum philosophos res publica quondam

Querebat, magnis in sumptibus utilitati

Communi vigilans, et eos tractabat honeste,

725

Vt sibi consulerent summis in rebus agendis.

Tunc visum senioribus est in qualibet urbe

Vt pueros dociles ex patribus ingeniosis

Eligerent mittendos ad gignasia causa

Discendi, quibus ad vietum stipendia grata

730

Prestarent urbs queque suis, et ibi faciebant

Discerni per iudicium phisiagnomicorum

Que quibus ars discenda foret, sic ars sua cuique

Assignabatur; sic iusse quilibet arti

Semper adherebat, et in una quemlibet esse

735

Perfectum sat erat, nec eam mutare licebat.

Tunc viguere artes perfecte cognita queque

Tunc erat et poterat perfecte posteritati

Tradi, scribendisque libris pars magna vacabat.

Tunc matheses, sole doctrine nomine digne,

740

Scitores habuere suos, tunc utilitatis

Queque quid afferret clarebat apud studiosos.

Qualiter in magno regnat mensura sciebant,

Qualiter in multo numerus, per que duo motus,

Demonstrabilis est; proportio consona circa

745

Hec tria versatur, que quatuor ulteriores

Ad disciplinas sunt introductio certa.

Vtpote que claves portant ad eas reserandas

Declarantque vias causarum et principiorum.

Sed nunc vix modicum de qualibet arte moderni

750

Degustant et vix a limine quamque salutant,

Sed vacui veniunt ad eas vacuique recedunt.

Philosophis, quoad hoc, prudentior est laicorum

Cura, ministerium ceptum unoquoque sequente.

Et sua connumerant inter proverbia, quod qui

755

Pluribus intendit numquam ditabitur inde.

Nonne magisterio deberent ergo vacare

Vni, maiores operas ubi reddere oportet

Quam multis in mechanicis? Sed philosophia

Exilium patitur et philopecunia regnat.

760

Restitit una tamen natarum philosophie,

Libera sed non est, quoniam captiva tenetur.

Iustitia vivente, solet florere pudicum

Rethorice studium, nunc ad pretoria prostat,

Quo rudis adveniens de rure vocatus ad urbem

765

Cogitur ad linguam proclamatoris emendam,

Ne sit in emenda, tamen emptam non habet, immo

Nullus ei dampnosior adversarius illo est,

Quem reputat cause tutorem sive patronum.

O miserande, tuam plus diligit ille monetam

770

Quam causam, non curat enim quantum tibi constet,

Dummodo lucretur, nec te fore succubiturum

In causa metuit, proponit frivola multa.

Iuraque subvertens, causam protelat in annos.

Ac immortalem litem facit ut tua carpat,

775

Qui pacem pro dimidio sumptus habuisses.

Rustice, stulte, tibi multum est sua cara camena,

Equivoceque sibi multum est tua cara crumena;

Rustice, componas de componendo suum, ne

Queras consilium, quia non est pacis amicus.

780

Sic te prostituunt, olim iustissima virgo,

Que non debueras exponi taliter istis

Captivis, qui te captivant non modo captant.

Et quia non captant captivari meruissent.

O quam ferventer tales hodie sequerentur

785

Alkimiam, cuius fructus ditatio tanta.

Sed precellit in hoc aliis quod nullus in ipsa

Hactenus obtinuit, qui propter habere studeret,

Sic dedignatur cupidos largissima virgo.

Culpa tamen magna est magnatum, quos hodiernis

790

Temporibus populus in qualibet eligit urbe.

Quod si non fuerint populi concordia vota,

Assumuntur de populo quidam seniores

Qui populi vice preficiunt concorditer unum.

Vel si discordes sint inter se, quia pro se

795

Quilibet aspirat, nec se bene compatiuntur

Livor et ambitio, quamvis in utroque duorum

Esse simul possint, tandem discordia concors

Fit, quia concordant discorditer, et fit ab illis

Tertius electus, qui forte est peior utroque.

800

Sic indignorum creat indignatio quendam

Forte minus dignum, sic se collidere possunt

A se collisi, placeat cum neuter utrique

Sicque vides quod ubi corregnant ambitiosus

Livor et ambitio livens, non ambitioni

805

Succumbit livor sed inebriat ambitionem.

Ille, putas, qui sic adipiscitur hoc anabatrum,

Cuius habet turpem promotio reproba causam,

Qui non pro meritis sed ut invidie satagatur

Preficitur, populo bene sit facturus et urbi?

810

Absit, sed similes factoribus et sibi ductus

Irrationali quadam simili ratione.

Factus ab indignis indignos promovet, et non

Attendit meritum patrie, Nec pensat honorem,

Indigenas ut amet et honoret precipue quos

815

Exornant mores, ditat sapientia, dotat

Eloquium, sed eos sublimat, quos sibi iungit

Linea sanguinis aut contractus amicitiarum

Aut spes obsequii; sane promotor amici

Est laudandus, sed plerumque pecunia talem

820

Nectit amicitiam que nec meruisse videtur

Nomen amicitie, nisi detur ei per abusum.

Quodsi rem dominus tali committit amico,

Furtum in re domini talis committit amicus.

Vltio digna quidem, nec enim decreta deorum

825

Sic immutari possunt, quod sordida preda

Procedat vel sit laudabilis exitus eius.

Istos indignos indignus promovet iste

Indignisque suis postponit amabiliores,

Indignosque suos ditando preordinat illos,

830

Ordine perverso, qui palpant blandius ipsum.

Culpaque sic magna est magnatum quod perierunt

Artes, nam quoniam sublimant deteriores,

Desperant multi nec scire student sed habere.

Sed quia de ludis fiebat sermo, quid illo

835

Pulchrius esse potest exercitio numerorum?

Quo divinantur numeri plerique per unum

Ignoti notum, sicut ludunt apud Indos,

Ludum dicentes algebre almucgrabaleque

Inter arithmeticos ludus pulcherrimus hic est.

840

Ludus arithmetice, praxis descriptio cuius

Plus caperet quam sufficiat totus liber iste.