Fama fuisse duos testatur prodiga fratres

      Quos uni mater edidit una viro.

Militie titulus hos insigniverat ambos,

      E quibus unus erat dives et alter inops.

5

Militis officium tenuit cum nomine dives,

      Ast alter questu paupere vixit inops.

Hic igitur rebus subtractis desiit esse

      Miles et elegit rusticus esse miser.

Ergo valefaciens Marti non militat ultra,

10

      Sed potius Cereri, proch pudor, ipse vacat.

Vt sibi protelet misere dispendia vite,

      Villani more rura ligone ferit.

Sicque serit semen cuius fit rapula fructus

      Proventumque capit seminis ipse sui.

15

Rapula crevit ei reliquis enormior una,

      Que pleno dici nomine rapa potest.

Ipsaque tanta fuit qualem non viderat ante,

      Sed neque vidisse creditur ullus homo.

Tam fuit enormis quod currum sola repleret

20

      Et traherent pondus vix duo tale boves.

Rusticus hac visa quasi portento stimulatur

      Insoliteque rei de novitate stupet.

Dumque stupet dixit: "Non accidit hoc sine causa."

      Nec tamen est sortis prescius ipse bone.

25

Qui dum miratur quorsum sors ista feratur,

      Indicium fati conicit esse boni.

Et quia mens hominum non est presaga futuri,

      Consurgunt in eo spesque timorque simul.

Sed cum sors dubia dederit sperare timenti,

30

      Ore quidem cauto se penes ista terit:

"O Deus omnipotens, qui solus cuncta creasti,

      Qui, quorsum tendant singula, nosse potes,

Quo sine nulla comam deponere creditur arbor,

      Quo sine nec nimium posset ad yma rui,

35

Te rogo, summe Deus, qui cuncta creata gubernas,

      Ne solita prives me pietate tua.

Quicquid obesse potest remove, largire quod opto,

      Rarus ut hic fructus sit michi preco boni!

Hactenus huc misere patior dispendia vite,

40

      Deprecor ergo, Deus, amodo verte vices!"

Hec cum dixisset homo, quid videatur agendum

      Discutit, ista sibi nemine teste loquens:

"Vilis erit pretii, si rapula venditur ista,

      Proderit immo minus ventre vorata meo.

45

Hanc igitur regi dabo rem tam prodigiosam,

      Res etenim regem prodigiosa decet."

Se penes hec pauper homo dum deliberat, inquit:

      "Nil reor utilius: hoc placet hoc et agam."

Accelerans igitur currum parat ocius aptum,

50

      Et superimponi tale iubebat onus.

Combinansque boves geminos festinat ad aulam

      Offerat ut regi munera rara suo:

"Suscipe, mi domine, munuscula pauperis huius,

      Que nulli potius quam tibi danda reor!

55

Si pretiosa minus censes, non rara negabis,

      Et regi merito iudico rara dari."

Protinus, inspecto tam grandis pondere fructus,

      "Pape, quid hoc monstri", rex ait, "esse potest?

Multa quidem mira me conspexisse recordor,

60

      Sed nunquam tale vidit homo nec ego.

Dic, rogo, dic, unde fructus provenerit iste,

      Vnde tibi species prodigiosa nimis?

Credo quod hic fructus fiat tibi causa salutis,

      Indiciumque reor ominis esse boni.

65

Dic, age, dic quis sis, que progenies tua quodve

      Officium teneas quodve tibi sit opus!"

Regis homo verbis tam dulcifluis animatus

      Illico responsis talibus: "Alter", ait,

"Sum pauper, factus, non paupere de patre natus,

70

      De patre sum, domine, milite natus ego.

Dives adhuc superest frater, quem tu bene nosti,

      Qui me germanum denegat esse suum.

Proch dolor! Experior quam sit sententia vera:

      Dives ubique placet, pauper ubique iacet.

75

Frater enim mens ipse tibi placet et placet urbi,

      Predicat et pompa non mediocris eum.

Heu paupertatis iaceo sub fece sepultus.

      Et titulo careo nobilitatis ego.

Vulgus enim census pluris quam nobilitatem

80

      Estimat, idcirco pauper ubique iacet.

Materno dum me gremio natura beavit,

      Tunc ego non casso nomine miles eram.

Cum michi Fortuna spondebat prosperitatem,

      Florebam rebus nec probitate minus.

85

Ast ubi crudelem michi se Fortuna novercam

      Exhibuit, cunctas precipitavit opes.

Extunc militie quasi factus inutilis esse

      Contemptus cepi rusticitate mea.

Ach quis pauperior est paupere milite! Nemo

90

      Nosse potest miles quid patiatur inops.

Idcirco tibi, rex, non milito rebus ademptis,

      Sed cogor potius rusticitate frui.

Nunc aratro <mea> rura seco, nunc scindo[que] ligone

      Et, quamvis tenuem, dat labor iste stipem.

95

Inde michi fructus presentis maxima moles,

      Qualem non vidit sive videbit homo.

Ast quia magna decent magnos, pro munere magno

      Me decet id, regum maxime, ferre tibi."

Auribus hec regis pariter dum dixerit ille

100

      Demulcet blando rex pius ore virum.

"Hoc tamen accepto munus carum quoque rarum,

      Vt grates referam restituamque vicem.

De reliquo nec pauper eris nec inops nec egebis,

      Nam dabitur rerum copia multa tibi.

105

Pone metum, spe concepta constantior esto,

      Nam bene nunc agitur res tua sorte bona.

Crede michi, tantis a me ditabere rebus,

      Vt bene germano par habeare tuo."

Protinus advehitur pretiosi massa metalli

110

      Prefatoque viro rege iubente datur.

Nec contentus eo iubet ut diversa supellex,

      Detur, et effectum verba iubentis habent.

Additur agrorum possessio magna daturque

      Cum rege balantum sexus uterque boum.

115

Indigus ut guttis pluvialibus amnis inundat,

      Sic homini subito crescit acervus opum.

Ne foret ingratus homo regem pronus adorat,

      Inde valefaciens in sua letus abit.

Vxorique sue tam dulcia munera prodit,

120

      Vt fieret tanti testis et ipsa boni.

"Ey coniunx", inquit, "michi congaude, quia nobis

      Optima pro vili semine messis adest!"

Hic accersiri iubet affines et amicos

      Historiamque refert omnibus ipse rei.

125

Postque iubet cunctis convivia larga parari,

      Tam dape quam potu pocula festa creat.

Affuit et miles convescens inter amicos

      Quem supra fratrem diximus esse viri.

Isque videns fratrem tenus hac se pauperiorem

130

      Tantum ditari deliciisque frui,

Vidit et invidit, se coniectans spoliari

      Dum fratris vidit crescere lucra sui.

Hoc etenim proprium sibi vendicat invidus omnis,

      Alterius lucra dampna putare sua.

135

Huc accedit et hoc, dumtaxat vera locutum

      Qui primum dixit: "Semper avarus eget."

Huc aures adhibe, quisquis censeris avarus,

      Quisquis avaritie sub iuga sponte venis!

In te sermonis iaciuntur spicula nostri,

140

      Forte salutiferum volnus et ipsa dabunt.

Dic, age: cui servas thesauros quos coacervas,

      In quibus heu temere spemque fidemque locas?

Forsitan hos furi servas aut forte tyranno,

      Vt fur surripiat aut violenta manus?

145

Turpis es idolatra, Satani simulacra frequentas

      Contemptoque colis turpiter era Deo.

Quod tibi fossus humi census, quid clausus in archa?

      Estimo nullius utilitatis erit.

Sis igitur, dives, habitis contentus eisque:

150

      Vtere dum poteris utilis esse tibi.

Invidieque tue mordacem comprime dentem

      Lucraque fraterna non tua dampna putes.

Si ditatur inops, quid in hoc, miser invide, perdis?

      Nil nisi quod gratis invidus esse velis.

155

Si ditatur inops, frustra cruciaris, avare:

      Lucra metit frater, perdis et inde nichil.

Ista relinquentes ad materiam redeamus,

      Et ceptum rursus aggrediamur iter!

Ille videns fratris inopinam prosperitatem

160

      Et quod pro voto res bene cedit ei,

Se velut exhaustum dolet et, quasi rebus ademptum,

      Possessas nichili pendere cepit opes.

Contexens igitur fratri sua retia tendit,

      Vt venetur opes calliditate sua.

165

Corde tenus multa volvens iterumque revolvens,

      Talia comploso ruminat ore sibi:

"Hic quia pro messe vili bona multa recepit,

      Plura recepturus premia multa dabo."

Mox igitur massam pretiosi congerit eris,

170

      Taliter ut regis sumat et urbis opes.

Vestes addit equis auro textas phaleratis

      Omnis et ornatus congregat omne genus.

Retibus utitur hiis novus auceps divitiarum,

      Sed deerit voto preda cupita suo.

175

Surgit, abit, defert commercia singula secum

      Et regi dona dat pretiosa suo.

Munere rex huius accepto divitis inquit:

      "O vere largum corde manuque virum,

Tempora prisca patrum multis e milibus unum

180

      Non norunt regi tanta dedisse sui."

Rex quid restituat ignarus quidve rependat

      Fertur reginam consuluisse suam.

Quo super illa bene postquam deliberat, infert

      Extemplo verba reddit et illa viro:

185

"O rex, hic locuples nimis est opibusque refertus,

      Et scio quod dono non eget ille tuo.

Aurum si dederis aut vestes, spernet utrumque,

      Si gemmas, gemme grandinis instar erunt.

Non acceptat equos sibi nam, non arma quiritum:

190

      Omnibus hiis iste plenus habundat homo.

Nam pelagus numquam pluvialibus indiget undis,

      Quod plene propriis semper habundat aquis.

Si quicquam dederis, adeo fastidiet iste

      Vt satur escarum respuat omne genus.

195

Sed, ne nil largo videare dedisse datori,

      Expedit ut grandis rapula detur ei."

Auribus hec regis regine verba monentis.

      Non placuere nichil: rex "Ita fiet!" ait.

Accitoque viro rex: "O ditissime, magnas,"

200

      Inquit, "ago grates, nam tua dona placent.

Sum tamen ambiguus, quid pro mercede rependam,

      Vnde tibi reddam restituamque vicem.

En vice mercedis te munere munero magno,

      Quo michi nec cuiquam rarius esse potest.

205

Hoc etenim nuper quidam dederat michi pauper,

      Premia tunc digna contulit ista manus."

Confestim rapam presentat machina carri,

      Ipsaque fit munus imperiale viro.

Ecce vir hic quali Fortune luditur arte:

210

      Dum venatur opes, perdit idem, quod habet,

Et paupertatis in fossam precipitatur,

      Quam, licet ignarus, foderat ipse sibi.

Ille videns non equa dari nec digna rependi

      Confestim regi tanta dedisse dolet,

215

Turbatusque nimis sic secum murmurat ista:

      "Quid, miser, aggrediar, quid faciam, quid agam?

Quis michi mendico, quis compatietur egeno,

      Qui propria videor me spoliasse manu?

Non mea fur timidus nec predo tulit violentus:

220

      Fur et predo michi pessimus ipse fui."

Extunc livoris in fratrem spicula torquet,

      Ac si pestifere sit reus ipse rei.

"Hec tua sunt", inquit, "frater, commenta tuoque

      Talia de falso fraude doloque fero."

225

Et velut a fratre confossus vulnere crudo:

      "Non impune feres per caput istud!" ait.

Sicque domum rediens furiis agitatus iniquis

      In dampnum fratris corde manuque furit.

Accitisque suis, quos noverat esse fideles,

230

      Quorum prebuerant experimenta fidem,

Alloquiturque viros compellans famine tali:

      "Non decet, o socii, vos meminisse mei.

Nostis enim quis sim quibus et natalibus ortus

      Et quanto fuerim gurgite mersus opum.

235

Nunc impostoris deceptus calliditate

      Omnibus exhaustum me nichil esse queror.

Sit, rogo, communis vobis iniuria nostri,

      Compatiendo quidem, non faciendo, malum.

Est eadem mecum vobis iniuria facta,

240

      Qui vobis semper rexque paterque fui.

Ergo fides vestra facti ratione probetur,

      Det quoque verus amor experimenta sui!"

Plura locuturo fletus fuit impedimentum,

      Nam rigat ipsius lacrima crebra genas.

245

Taliter afflicto presentes compatiuntur:

      Vniusque dolor fit generale malum.

Aiunt ergo viro, cur fleret, scire volentes:

      "Vnde tibi, bone vir, hic dolor, unde tibi?

Dic, et erit cure nobis impendere curam;

250

      Divide quod portas, et leve pondus erit!"

Obstruit hiis dictis pauper fontem lacrimarum

      Respondens: "Ferre si michi vultis opem,

Quod peto, spondete vos scilicet esse paratos;

      Vt, quicquid iubeam, vos faciatis idem!"

255

Hii spondent tandemque fide mediante suorum

      Mitius infestant ira furorque virum.

Tunc ait: "Ite, locum vicine querite vallis,

      Que fruticum multis vernat amicta comis!

Donec ibi veniam, sit ibidem sessio vestra!

260

      Assumpto citius vos sequar hoste meo.

Hic per vos pereat traiectus viscera ferro:

      Aut laqueo furis more necetur homo!"

"Qui tuus est", aiunt, "nobis est par inimicus.

      Impia facta luet, tu modo trade virum!"

265

Protinus armantur, adeunt penetralia saltus

      Observansque loca nisibus apta malis.

Frater adit fratrem, ficta quoque pace salutat

      Verbaque depromit dulcia, plena dolis,

Ac si det mella medicus condita veneno,

270

      In quibus ignaro potio mortis erit.

Pape quid insanis scelerate susurro bilinguis?

      Cur fratrem ficto fallis amore tuo?

Scorpius est hominis homini qui fingit amorem,

      Et quasi sica latens est simulata fides.

275

Sic fratris frater turpis venator et auceps

      Dulcibus hiis verbis retia tendit ei:

"O bone frater", ait, "preter quem nemo superstes,

      Quem sic nature conditione vocem!

Tu vite spes sola mee baculusque senecte,

280

      Crede michi, tua sunt omnia que mea sunt!

Nos sumus una caro nec nos natura bipartit:

      Nos uni mater edidit una viro.

Rem tibi secretam, frater carissime, pandam,

      Quam de te nullus experiatur homo.

285

Que tibi sum soli dicturus, prodere noli,

      Fac, precor, ut tutis auribus ista loquar!

Est ostensa michi pretiosi massa metalli,

      Cuius te, si vis, portio magna manet.

Impiger ergo veni, nec te dilatio temptet!

290

      Testor enim superos, pars tua maior erit".

Hiis irretitus homo magne simplicitatis

      Ad laqueum tendit inscius instar avis.

Ad loca declinat, loca scilicet insidiarum,

      In quibus armati delituere viri.

295

Assunt carnifices, concurrunt more latrantum,

      Immittunt prede brachia seva sue.

Vt proprii rapuere canes Acteona quondam,

      Sic datus est preda civibus iste suis.

Cominus interea resonat vox dulce canentis,

300

      Et terram feriens ungula crebra sonat.

Venit enim iuvenis quidam petulansque scolaris,

      More viatoris, dulce canendo melos.

Nec mora, captivus in saccum precipitatur

      Arboris excelse fronde ligatur homo.

305

Ocius effugiunt hii pendentemque relinquunt,

      Infandeque rei sic latuere rei.

Hiis perturbatus hic pendet, et ecce scolaris

      Transit equester, et hunc pendulus audit homo.

Et quia pertusa fuerat pars maxima sacci,

310

      Vtpote quem tempus triverat atque labor,

Prospiciens igitur hominem cognovit eundem,

      Nec latuit nomen auspiciique gradus.

Tunc quasi securus hunc leta voce salutat

      Et, quasi nil triste perpetiatur, ait:

315

"Salve, mi frater, hominum carissime, salve!

      Huc ades, ut spero, sorte favente bona."

Erigit ille caput stupidosque regirat ocellos,

      Ambigit hic cuius vox sit et unde sonet.

Dum super hoc dubitat, utrum fugiat maneatve

320

      Nam movet ire timor et vetat ire pudor

Sic sibi nutantem solidat constantia mentem,

      Dixit item: "Resonet vox tua, quisquis ades!"

De sacco rursus audita reciproca vox est:

      "Si dubitas ubi sim, suspice, tolle caput!:

325

In sacco sedeo, sedet hic Sapientia mecum.

      Hic studiis didici tempore multa brevi.

Pape! Scolas querunt longe lateque scolares:

      Hic tantum veras noveris esse scolas.

Hic si fas sit adhuc hora subsistere parva,

330

      Omnia plena dabit Philosophia michi.

Ac cum prodiero, puto me sapientior inter

      Terrigenas omnes non erit ullus homo.

Pectore clausa meo latet orbita totius anni,

      Sic quoque siderei fabrica tota poli.

335

Lumina magna duo vi complector rationis

      Nec sensus fugiunt astra minora meos,

Sed neque me signa possunt duodena latere,

      Quas vires habeant singula signa scio,

Quod mare, quod terras et quod colit aera novi.

340

      Gratulor hoc isto me didicisse loco.

Hic totum didici; totus quod continet orbis,

      Hic totum saccus continet iste meus.

Nobilis hic saccus pretioso dignior ostro,

      De cuius gremio gratia tanta fluit.

345

Si semel intrares, daret experientia nosse

      Hic quantum saccus utilitatis habet."

Credulus hiis nugis infelix ille scolaris

      Orat ut in sacco possit habere locum.

Tunc velut invitus e sacco prodeat ille,

350

      Dixit: "In hunc saccum non ita venit homo.

At si condigna merear mercede potiri,

      Hic patiar parva te residere mora.

Sed, precor, expecta donec pertranseat hora:

      Discendi parva portio restat adhuc."

355

Ille rei cupidus modicam non sustinet horam.

      "Gratis", ait, "presens tempus et hora perit!

Eya, rumpe moras, si vis prestare cupitum!

      Vrit enim pectus diva Sophia meum.

En foris experior quid habet dulcedinis intus

360

      Saccus hic, unde michi tam bonus exit odor."

Taliter oranti respondet pendulus ille:

      "Me, frater, cogis linquere grande bonum.

Vtque satisfaciam tibi, me dimitte deorsum

      Et voti compos efficiere tui."

365

Non differt ille, solvit saccumque virumque:

      Denique pendendi tanta libido fuit.

Nonne vides hominem sua dampna sibi fabricantem

      Sponte sibi laqueum dum parat iste suum?

Impiger in saccum iuvenis descendit apertum

370

      Seque trahi sursum poscit: "Et absque mora!"

"Differ", ait, "modicum! Nec enim sic congruus ordo

      Poscit et in saccum non ita venit homo."

Deprimit ergo caput homini talosque supinat.

      "Frater, in hunc saccum sic homo venit", ait.

375

Ocius hunc miserum libravit in aera sursum,

      "Sic est mos sacci, sic eris intus", ait.

Insultans rursum pendenti sic ait: "Eya,

      In saccum, socie, quomodo venit homo?

Iam, puto, cepisti doctissimus esse sophista:

380

      Te tua, ni fallar, experimenta docent.

Ergo sede, donec sapientior efficiaris,

      Nam vere stultus esse probare modo."

Hiis dictis ascendit equum, loca deserit illa.

      Quique pedes venit, in sua tendit eques.

385

Incolumis, letus et iugi pace quietus

      Decursat vitam sorte favente bona.

Divitiis floret, in prosperitate superbit,

      Donec cuncta simul mors inimica tulit.