Defesso pelagi glaebae natalis in oras
Vix remeare datum, cum protinus obvia longo
Procurrit tractu tensis legatio palmis
Praestolata diu repetentem patria sanctum.
5
Gens inter geminos notissima clauditur amnes
Armoricana prius veteri cognomine dicta.
Torva ferox ventosa procax incauta rebellis
Inconstans disparque sibi novitatis amore,
Prodiga verborum, sed non et prodiga facti:
10
Dicere plus, fecisse minus taxatur honestum.
Regibus hanc fidei numquam servasse tenorem
Saepius expertum; quare quo principe felix
Tunc quoque florebat titulis respublica priscis
(Magna salus patriae: nomen fuit Aetius illi),
15
Pertaesus tumidae mores et crimina gentis
Vastandam rigidis tandem permisit Alanis.
Rex erat his Eochar belua crudelior omni.
Quid caedes memorem et furialia facta tyranni?:
Expertus late totis in partibus orbis.
20
Ergo exoptatae permissa licentia caedi
Instigat rabidas gentis in funera fauces.
Barbara mens inhiat iugulis factura periclum,
Quid possit feritas. Saevum rapit improbus agmen
Ardens optatae quam primum incumbere praedae.
25
Percellit miseram dira expectatio gentem
Et metus impatiens et rerum plurimus horror;
Nec vero simplex urget praecordia terror:
Non conferre manum, non fines hoste tueri,
Non saltem temptare fugam sententia surgit.
30
Fingit quisque sibi varii discrimina loeti
Solaque suspectae torquet dilatio mortis.
Vna subest miseris ratio servata salutis,
Si se dignetur gladiis opponere praesul.
Legatis haec summa fuit; quid nunc quoque, sancte,
35
Quid facturus eris? Si te subducere temptes,
Nosti, quid capto sit viscera claudere fratri;
Sive iuvare velis, terrent quam multa volentem:
Rex ferus, horrendae rabies incognita gentis
Et lingua et mores torvaeque protervia frontis,
40
Tum quod perpetui defessum mole laboris
Destituant tenues ineuntem grandia vires.
Fide deo: fraterna feret dilectio palmam.
Posse dabit, qui velle dedit: res ardua quanquam,
Concedit iustis laevo mox numine votis.
45
Ergo iter invadit. Aderat gens perfida fines
Iam transgressa suos; faciem telluris apertae
Implerat ferratus eques; rex agminis atri
Barbarus in medio trucibus horrendus in armis
Optatae spe caedis hiat. Mox praeduce fidens
50
Germanus domino medios inrumpit in hostes
Armatoque duci sese - mirabile dictu -
Ingerit intrepidus medioque interprete primum
Exorat seseque preces effundit in omnes:
Ille manus indocta pati ceu bestia quondam
55
Orantem refugit. Praesul cunctamina saevi
Pectoris increpitat: nichilominus abnuit ille.
Antistes coeptis tandem persistere certus
Iniecitque manum frenique invasit habenas.
Inmensum stupuere omnes: sistuntur eodem
60
Agmina fixa loco nec cedit copia cuiquam
Vel mutare locum vel quoquam flectere gressum.
Tanto sidereae perfudit gratia lucis
Pontificem radio: par vultibus ille Moysis
Cornutam faciem domini referentis ab ore
65
Terruit inmanes frontis splendore phalanges
Non ausas niti, non ausas tendere contra.
Rex ferus indomitam iussus deponere mentem
Miratur, potius stupidum miracula terrent:
Quae tam magnanimem faciat constantia sanctum,
70
Quanta seni virtus, quanta est reverentia vultus,
Milibus ut potior seu constet fortior unus.
Bellicus ad pacem extemplo deponitur ardor:
Concedunt humana deo: violenta furoris
Condicio positis tractat civilia bellis,
75
Qualiter id fiat, fieri quod iure sacerdos
Decernit, non quod rabidus praefixerat ardor.
Postquam caedis amor et vis compressa furoris,
Componunt animos; tum pacis munia tutae
Collatis ineunt robusto foedere dextris;
80
Castra dehinc repetunt. Merito sic praesulis almi
Deponit trepidum gens Armoricana timorem
Emergens tandem trucium de fauce ferarum,
Hac ratione tamen, pactae per foedera paci
Romanus stipulam si praebeat induperator.
85
Haec quorsum tendant, satis est edicere promptum:
Te, pater, haec rursum, te certe haec talia spectant.
Iam te sidereus, iam dudum poscit Olympus
Teque olim miseris mordacius invidet arvis.
At non terrigenis fas est excedere castris,
90
Ipse quoad Latias gressum deflexus in oras
Hic quoque caelestem facias flavescere messem.
Forsan et haec superis fertur sententia fastis.
Vt consumato magnorum fine laborum
Victor in Italia capias insigne superbum:
95
Quaesitam meritis, partam virtute coronam,
Distinctum pulchris rutilum diadema berillis.
O pater, o magnis pelagi defuncte periclis
(Te sed adhuc subeunda manent quam plurima terris),
Quo te cumque feret fortuna, audentior ito.
100
O graviora tamen crebro discrimina passe,
His quandoque feret felix constantia finem.
Nec mora - quas etenim flammis caelestibus ardens
Posset habere moras? - patriis digressus ab oris
Alpinas celerem gressum detorquet in arces
105
Teque iterum gradiens studio pietatis avitae,
Care, petit, meritis et relligione Senator,
Hospitii grato pensurus foenore dotem.
Constitit ante oculos subito producta puella
Omnimodi sermonis inops, quam longa coaevi
110
Cardine bis deno carpebant dampna silenti.
Comminus admotam miro dignamine praesul
Suscipit; inde manu faciem perlustrat amica
Os, frontem et totum permulcens unguine vultum.
Tresque dehinc panis vino permiscuit offas
115
Inque os attonitae componens virginis unam
Imperat, acceptum praeeat benedictio panem:
Illa sacerdotis parens ad singula verbis
Edicit pleno, praesul quod iusserat, ore;
Sic exorta novo manans facundia ritu
120
Aetatis reliquos exin duravit in annos.
Inde profecturus, praeterquam forte solebat,
Artius unanimem complexibus urget amicum
Interque amplexus quam molli famine mulcens
"Aeternum valeas, frater karissime," dixit
125
"Indiscreta meae per saecula portio mentis.
Annuat omnipotens, rebus cum fine supremo
Venerit extremam districtus ponere moetam,
Vultibus ut laeti nos contueamur opacis.
Nam donec huius solvatur sarcina carnis,
130
Alterno vetitum posthac concurrere visu."
Haec pater effudit digressu dicta supremo
Hisque salutatum discedens liquid amicum.
Dicat, quisque velit, decessus tempora sanctum
Ignorasse sui, propriam cum linqueret urbem.
135
Continuabat iter paucis ex more ministris,
Obvia sed populis stipabat turba coactis;
His pater aeterni fundebat semina verbi.
Idque iuvat meminisse magis, quod, si qua locorum
Aut orans aut forte docens lustraverat olim,
140
Persistunt hodieque sacris notissima cellis
Aut crucis elatum fulget venerabile signum.
Perlustrans Haedui posthaec confinia pagi
Mitibus officiis summi pietate favoris
Excipitur solito: fervent examina vulgi,
145
Omnis adest aetas, sexus concurrit uterque.
Nec vacat et nimium est fragili committere pennae,
Quantus erat sancti cunctorum mentibus ardor,
Affectu quanto, quanta pietate colebant,
Quem norant summum summae deitatis amicum.
150
Forte pererratis totius moenibus urbis,
Relligione calens sacras dum circuit aedes,
Devenit, quo Cassiani venerabile corpus
Quondam pontificis tumulo recubabat honesto,
In quo virtutis radiabant signa supernae
155
Militis eximii clarum testata triumphum.
Marmor erat Parium miro candore decorum;
Hoc claudebantur sacri tum septa sepulchri:
Caelitus at rubri species diversa coloris
Pressit vivificum variato marmore signum,
160
Vt nova forma crucis manibus distincta supernis
Cassianum meritis etiam post funera claris
Vivere monstraret. Pater id Germanus adactis
Inspectans oculis multumque diuque retractat,
Quam sit munificus servis in saecula Christus.
165
Mox fusis precibus "Quid tu, clarissime," dixit
"Quid nunc frater agis" tumuloque refertur ab imo
Vox audita viri: "Felici sede locatus
Optatae potior tranquillo munere lucis
Venturum spectans patrio cum numine Christum."
170
"Ergo" ait antistes "longum, gratissime frater,
Sedibus augustis accepta sorte quiesce,
Vtque salutaris reduces post funera clangor
Impleat aethereis quondam concentibus aures,
Pro nobis proque hoc populo propensius ora."
175
O meritum sublime viri, quem gratia summi
Hactenus evexit virtutum culmine Christi,
Omnia cui parent, respondent omnia votis,
Subsidant imis quanquam sopita sepulchris.
Nec mirum, civem potuit si noscere civis
180
Conregans Christo tractantem terrea mundo,
In portu residens pontumque aestusque secantem.
Da paulum spatii: modica removebitur hora,
Hactenus innocuos si quid dispescit amicos.
Interea coram fletu quatiente parentes
185
Comminus accedunt artusque in pulvere ponunt.
Nubilis hos sequitur demissa fronte puella
Olim cognatae patiens et conscia poenae;
Fuderat hanc uterus vitiato germine matris
In palmam digitis nervo marcente recurvis.
190
Temporis addiderant saevum crementa dolorem:
Creverunt nimiis duri progressibus ungues
Atque intus teneram laniabant spicula carnem,
Quotque manum digiti, tot vulnera dira tenebant:
Et iam perfossam penetrarant ulcera palmam,
195
Ossibus exceptum si non cessisset acumen.
Attrectat praesul tactus medicamine dextram
Atque levans digitos leni moderamine cunctos
Infuso nervis vitalis munere suci
Ordine flexibilem miro revocavit in usum.
200
Redditur officio manuum laetissima virgo,
Nec iam se capiunt votorum festa suorum.
Adiecit sancti pietas memorabile quiddam:
Correxitque manum dempsitque superflua quaeque
Progressos nimiis resecans excessibus ungues,
205
Id sanctis manibus non effecisse gravatus.
Gallica permensus signis comitantibus arva
Hinc subit aerias meritis sublimior Alpes.
Limes hic Ausonias Gallis disterminat oras
Aeternis nivibus, aeterno frigore torpens,
210
Humano generi non ante meabilis umquam,
Hanibal Hispana remeans quam victor ab ora
Diduxit scopulos et montem rupit aceto;
Cum tamen insolito pulsatus frigore Poenus
Torpuit et regem spoliatum milite liquid,
215
Ille quidem alterius dampno confectus ocelli,
Propellat Poenos ut nix Alpina tepores,
Sensit, Maura ducem veheret cum belua luscum.
Hic nactus meritum praesul Germanus honorem
Obtinuit clari monumenque decusque triumphi.
220
Iam sol Oceano rubros tinguebat amictus:
Artifices operis sumpta mercede diurni
Sub noctem proprias pariter referuntur in aedes.
His pater obnixo rupis per devia gressu
Collatum carpebat iter miserique malignis
225
Fascibus oppressi gemitu montana subibant.
Obvius extabat devexa per ardua torrens
Inmanem rabiem violento vertice torquens
Molibus undisonis; hoc tardabantur euntes,
Quod non fida tumens caperet vestigia gurges.
230
Confectus senio, confectus denique morbo
Vnus erat: moles miserum duplicata premebat
Vixque ferens tremulos plantis titubantibus artus
Anxius imposito durum sub fasce gemebat.
Antistes solito miserans claudumque senemque
235
Attollit proprias miseri gestamen in ulnas
Transque tulit pelagus; non secius amne remenso
Squalentem et tremulo marcentem corpore demum
Supposta cervice subit mediasque per undas
Evehit et tuto traiectum litore ponit.
240
Inter dicta feror medius dicendaque vates:
Haec revocant, ast illa vocant; debetur utrisque.
Hic mecum subsiste tamen, quocumque locorum
Digredior: stupidum percellent plurima sensum;
Omnia mira, novis emergunt cuncta figuris.
245
At non se speciem ratio defixit in ullam:
Pressius obruitur rerum sub pondere pectus;
Pectus libratis impellunt singula verbis.
Germanus miserum collo trans aequora vexit,
Germanus miserum. Si te persona fatigat:
250
Inclytus et nulli generis splendore secundus
Dignatur humeris miserum sustollere pulchris,
Quod non quis faceret nostri vel infimus aevi.
Quaere gradum: toto praesul notissimus orbe:
Da, qui se tantum malit summittere praesul.
255
Aetatem poscis?: senior plenusque dierum;
Oblitum proprii non mendax dixeris aevi.
Quanta valetudo, quod robur, quaerere pergis:
Squalidus, aeterno ieiuni foedere siccus,
Viscera cui macies, pallor confecerat ora,
260
Aspera post septem recreabant hordea soles,
Defesso pausam telluris terga ferebant.
Vix artus, vix ille ferens, vix ossibus haerens
Concipit ingentem pietatis pectore flammam
Pondere non fractus, refugus non plane pericli,
265
Exhaustumque senem senio confectus et ipse
Fasce prius misso tremulis transvexit in ulnis.
Magnus in aethereo merito reputaris Olympo,
Iuncte deo praesul, cui tot holocausta piorum
Concessum est operum regi mactare polorum.
270
Vlteriora petens claram defertur in urbem
Quam Mediolanum fertur dixisse vetustas.
Fama serit (quanquam famae non creditur omni),
Quondam intestinis flagrans quod Gallia bellis
Expulerit proprios violento Marte colonos
275
Sedibus e propriis, Latio qui forte coacti
Hanc extruxerunt collatis stipibus urbem
Dicentes Medio - facti de nomine - lanum,
Quod, cum prima novis struerent fundamina muris,
Lanea sus media perhibetur parte reperta.
280
Huc praesul veniens auras vitabat inanes
Obnixus solitis sese velare latebris.
Delituit non ille tamen, quin protinus omni,
Quis quantusve foret, liquido claresceret urbi.
Sollempnis tum forte dies contraxerat illuc
285
Plures pontificum sacramque geruntur ad aram
Divini, quis Christicolae vegetantur, honores.
Ingreditur placidam praesul Germanus in aulam
Ignotus humilis abiectae tegmine vestis.
Extemplo quidam, nexu quem vinxerat hostis
290
Daemonico, vacuas implet clamoribus auras:
"Cur nos Italicis urges, Germane, sub oris?
Quid tantum miseri de te meruisse putamur?
Heu feritas, heu crudelis violentia rerum:
Nec pelago locus est, ipsis excludimur arvis.
295
Nuper Gallorum pulsi concessimus oris;
Praebuit Oceanus pelagi inter vasta latebram:
Hinc quoque detrusos precibus, Germane, fugasti.
Omnia quid penetras? orbis quid devia lustras?
Desine et optatam fessis permitte quietem."
300
Obstipuere animis; exsangues implicat artus
Conceptus hac voce tremor; fit quaestio passim,
Quis Germanus erat, quem vox audita petebat.
Compertus tandem est praeclari schemate vultus;
Cetera plebeium referunt insignia cultum.
305
Consultus non sane gradum, non ille negavit:
Cernua pontificum veneratur contio sanctum,
Viseret utque sui latorem nominis, omnes
Collatis precibus, votis communibus instant.
Parendum sanctis praesul pro tempore ducens
310
Secretos subiit misero comitante recessus.
Conceptis non multa fuit dilatio votis:
Prodiit et foeda purgatum peste reducens
Incolumem populis pulchra virtute reformat.
Hoc pater, hoc primum Latiis innotuit arvis
315
Auspicio; mox diversis e partibus omnes
Concurrunt populi pervulgataeque frequentant
Munus opis tum consertis ad docmata signis:
Sic probris animas, sic corpora clade levabat.
Exin multiflua praesul digressus ab urbe
320
Susceptum provehebat iter felicibus oris.
Occurrit mendica manus stipemque petebat
Docta et sufficiens aliena vivere quadra.
Consulit antistes sumptus ratione ministrum;
Conscius ille sibi ternum superesse nomisma,
325
Amplius haud quicquam sumptus respondit in omnes.
Mox iubet indiguis largiri cuncta misellis;
"Victuros hodie nos unde," diaconus inquit
"Sancte, putas?" "Non fas Christo diffidere" dixit;
"Pascet at ille suos (nil nunc vereamur) egenos.
330
Tu modo, quod potis est, inopes curare memento."
Venturi cautus, quanquam non iure, minister
Largiturque duos unumque in postera servat.
Non lucri tantum, dampni, vir provide, quantum
Hac vice struxisti temnens praecepta magistri
335
Lucratusque parum meruisti perdere multum:
Sic vindicta sequax, sic votum lusit avarum.
Dumque iter expediunt, rapido fervore citatis
Ecce viri cernuntur equis post terga meantum.
Desiluere brevi sanctisque in pulvere fusi
340
Procumbunt pedibus. Tum sic in verba feruntur:
"Haud procul hinc dominum spectatae nobilitatis,
Fortunae celebris, praecelsi iuris habemus,
Quem saevis urget iactura domestica nodis.
Cum famulis omnique domo (miserabile dictu)
345
Decubat innumeris addictus denique morbis.
Sic certe, sic ille sua, sic ille suorum
Clade gemens miseram quam primum abrumpere vitam
Quaerit et invisos loeto finire labores.
Comperit at postquam nostras vos ire per oras,
350
Ambiguis animis spes est rellapsa salutis.
Eius nunc ad vos ferimus lacrimasque precesque;
Si poterit dignum pietas id ducere vestra,
Visite languentem: summisso pectore poscit.
Sin violenta preces absumunt seria nostras
355
Nec potis est itiner quoquam desistere coeptum,
At precibus iustis benedictio iuncta salubris
Compenset vultus oblectamenta negati:
Vno donetur, si non mereatur utroque."
Tum pater ammirans fidei venerabile pignus
360
Indoluit strinxitque animum pietatis imago.
Et quanquam coepti stimularet cura laboris
Non differre diem, via rectior illa putatur,
Qua merces operi servatur debita iusto.
Nec mora: divertit. Comites obsistere contra,
365
Legati contra conixis viribus instant,
Dumque hi dumque illi, fit concertatio longa.
Indiguis magis ille favet per saecula dicens
Nil prius esse sibi quam iussa facessere Christi
Bisque mori propter domini praecepta paratum.
370
O patrem summo splendoris culmine dignum.
O sibi qui propriam refugit dependere vitam,
Quique deo vivens, immo cui vivere Christus,
Fraternis animam mavult opponere lucris.
Ergo memento piis, pater o, persistere coeptis:
375
Non deerit sancto bravium, michi crede, labori.
Legatos hilares subit exultatio digna,
Quodque suis votis dignatur cedere praesul,
Bis centum promunt instructo munere soldos
Dona viro. Praesul non tantum munere laetus
380
Pignore quam fidei commendat cuncta ministro.
"Haec cape nunc" dicens "ac te succumbere noxae
Disce, quod in miseros fraudem meditatus egenos
Malveris esse tenax. Nam si, quod tradere iussi,
Cessisses solito, Christo tribuente refuso
385
Ter centum caperes hodierno faenore soldos."
Invadit formido hominem secreta reatus
Germano patuisse sui. Non sane putato
Hoc mirum, bone vir, tanto quod clausa prophetae
Cordis hiant, plenus sancti qui numine flatus
390
Iam deus est, iam divinos sortitur honores.
Neve opis indiguos dilatio multa gravaret,
Accelerat raptoque gradu, quo vota requirunt,
Praestaturus adest missis comitantibus isdem.
Mox, tamquam manifesta salus ingressa subisset,
395
Expectata patris relevat praesentia cunctos.
Hic artes medicum notas efferre videres:
Hinc pietas, illinc perfecta peritia claret.
Sternitur et Christum solito prostratus adorat
Tunc magis alta petens, fieret cum pronior arvis.
400
Auribus hinc superis oratio fusa salubris,
Cui lacrimae fecere viam super astra volanti,
Gaudia multorum mercantur flumina quarum.
Invisit dominos, invisit denique servos;
Certanti studio indiscreta cubilia lustrat:
405
Omnibus aethereas impertit iure medelas.
Vnius spatio res est confecta diei;
Vna dies cunctis fudit fomenta salutis.
Post hinc digreditur: dominus comitatur euntem
Ipse domus, gaudent reparatis viribus omnes.
410
Plausus ubique sonat, pulchrae et modulatio laudis;
Christum cuncta boant, Germanum cuncta resultant.
Gloria sic domino, sic crescit opinio servo
Dispergens lepidum, quaqua pergebat, odorem.
Innatus subigit cunctorum pectora fervor
415
Nosse virum mira meritorum luce coruscum.
Multa quidem suberant clarum gignentia nomen:
Dogma labor comitas mores constantia fervor,
Quodque est praecipuum: dilectio plurima fratrum,
Qua, grave quicquid erat terraque marique, ferebat.
420
Quid tu, quid gressum raptas per devia, sodes?
Quid cancellato flectis compendia ductu?
Ire brevi poteras, qua te per longa fatigas:
Ravennam certe melius Via Regia ducit.
Non ab re tulerim, quod diverticula quaeris;
425
Immo ego (sic animus, sic denique ferre videtur)
Ravennam subtriste aliquid portendere credo,
Quod vel exitio vel possit cedere dampno,
Contiguis quod tam succedere moenibus horres.
Quicquid id est, subsiste parum flatuque recepto
430
Obnixis animis, superest quodcumque, subibis.