3. de disciplina militari

Ire Numantinos dum Scipio tendit in agros,

      Mancini fedum tergat ut obprobrium,

Suscipit infectas viciorum labe catervas,

      Extemplo castris summovet omne nefas,

5

Turbam scortorum, fuerant duo milia quorum,

      Lixas et mimos et pueros paticos;

Hic vetuit fieri variae commercia mercis,

      Ne lucris miles turpibus invigilet;

Inde Numantinos aggressus milite duro

10

      Vicit, delevit oppida diripuit.

Ac vir idem gnarus legitur fecisse Metellus;

      Hic exercitui praeficitur fragili,

Spurius Albinus cui praefuerat vir ineptus,

      Saepe Iugurtha vafer compulit hunc fugere;

15

Cessit at ipse probo persaepe Iugurtha Metello,

      Roborat hic alas corripiendo suas:

Nam lixas pepulit, scortum, iumenta removit,

      Arma cibumque suum ferre iubet peditem,

Venalemque cibum vetuit proponere coctum,

20

      Miles eum coxit, miles eum moluit;

Vallo seu fossa, velut oppugnante Iugurtha,

      Castra vigil munit, servat et excubias.

Aequivocum fratrem consul sed honore tribunum

      Iure senatoris Fulvius imminuit;

25

Militis hic fessas bello remeare cohortes

      Permisit iussu consulis absque domum.

Aulus Postumius, de Postumio generatus,

      Armipotens iuvenis, stirpe satus celebri,

Hosti congressus repedavit victor opimus;

30

      Ignorante suo fecerat ista patre,

Percutitur tristi quo patre iubente securi,

      Iuris enim custos consul erat genitor.

Quintius, Aequiclis in deditione receptis,

      Factus dictator consule nobilior;

35

Consulis insigni te privat honore, Minuci,

      Tutatus castris es quia non iaculis

Vallo nec fossa decuit, virtute sed ipsa,

      Defendi fortem belligerumque ducem.

Fundit Sannites equitum pugnando magister

40

      Etsi non annis mente senex Fabius,

Papirius virgis dictator quem laceravit,

      Hic inconsulto se quia victor erat;

Vix precibus caedens evadere sivit ad urbem,

      Vtque fuga lapsum concitus insequitur,

45

Quo succenset eum capitali verbere dignum

      Nec gemitu patris flectitur aut lacrimis;

Cogitur ergo pater, consul qui iam fuerat ter

      Dictatorque semel, fundere flendo preces;

Orabat populum compellabatque senatum

50

      Ne victor natus dispereat Fabius;

Convenere, ducem poscunt dimittere crimen,

      Infit se populo parcere non Fabio.

Decertat bellis dux Piso cum fugitivis,

      Haec in Trinacria pugna fuit valida,

55

His equitum Titius praefectus circumventus,

      Concessis armis, vix equitem redimit;

Adveniens consul, Ticii de foedere mestus,

      Iussit equis demptis funditor ut fieret,

Discerptaque toga tunica iubet ire recincta,

60

      Pro castrisque iubet semper ut excubitet;

Convictus hominem lavacrique sibi vetat usum,

      Tempus in omne iubet adfore miliciae,

Vt pedibus nudis peditem praeeat iubet illi,

      Sic deturpatur pro meritis Titius.

65

Messius in Trebia susceperat horrida bella,

      Quinque cohortes hic in statione locat,

Asperitate loci fractae quam deseruere;

      Precipit amissum consul adire locum,

Si quis castra petat velut hostem caedere mandat;

70

      Artatus miles anxietate riget,

Colligit hinc vires, quas desperatio praebet,

      Iussa ducis temptat, sint licet inparia,

Conscenditque locum mira virtute malignum,

      Hostis deicitur, frangitur ira ducis.

75

Vt Fabius gentes illas terreret agrestes,

      Ausos Romanum prodere praesidium

Hostibus, aut profugos se tradere corde remisso,

      Captos excisis dilaniat manibus,

Incutiens reliquis terrorem proditionis,

80

      Ne pactam vellent laedere forte fidem.

Scipio Romanos crucibus fixit fugitivos,

      Pro Poenis qui aquilas deseruere suas;

Posterior refugas externae Scipio gentis

      Obiecisse feris traditur in theatro.

85

Substravit Mauris desertores elefantis

      Tam capto Persa Paulus in urbe sua.

Relliquias exercituum, vir gnare, duorum

      Colligis, o Marce, strenuitate tua,

Punica sub ducibus quos spargunt arma duobus;

90

      Ma strage suas tinxit Hiberus aquas;

Conscriptis patribus sua gesta refert ubi Marcus,

      Se vice praetoris scribit adesse suis:

Forcia facta probant, praetorem nosse recusant,

      Nomen habere vetant, quod sibi non dederant;

95

A quibus hinc consul merito dictante creatus

      Proterit Hispanos, vincit Agenoreos.

Contra Romanos sibi comparat arma Tarentum,

      Nam regem Pirrum cogit in auxilium,

Qui res Ausonias violentus robore vastat,

100

      Militiam bellis conterit assiduis;

Hic de captivis rex milia multa remisit,

      Illa loco civis Curia non recipit,

Iussit eques pedes ut pedes autem funditor esset,

      Nec deserta prius castra subire sinit,

105

Pellibus et vetuit tentoria figere suetis,

      Et solitum nomen militis esse sibi;

At bino si quis spolio ditabitur hostis,

      Miliciae ad primum dat remeare gradum.

Vindicat ecce tuum, Petili, Curia casum,

110

      Annua militibus dona negando tuis,

Qui dare se morti pro te timidi renuere,

      Debet enim miles pro duce tradere se.

Milia sex captivorum redimenda monebat

      Annibal, illa patres sed prohibent redimi:

115

"Quorum formido", referunt, "non territat hostem,

      Horum spes nostram non relevat patriam".

Regulus ut cecidit, nutans exercitus omnis

      Illius scribam constituere ducem, -

Caesius hic dictus, - cognovit ut acta senatus,

120

      Affectos virgis vertice diminuit.

Morem Carthago servavit tempore multo,

      Dux ageret pravo si bene principio,

Solvebant divis praeconia pro bene gestis,

      Plectitur incepto dux quoque pro stolido.

125

Dux Lacedemonius dicebat sepe Clearcus,

      "Formidet miles amplius hoste ducem";

Eius praeceptis ita demum promtus obaudit,

      Si sit terrori mixtus amor parilis.

Sparthanae matres natos ad bella ruentes

130

      Firmabant monitis talia fando suis:

"Bello vos reduces tectos agnoscimus armis,

      Armis exutos hercle videre pudet,

Mortuus aut vivus miles redeat galeatus";

      Vix acie quisquam ni timidus capitur.

135

Auxerunt sceptrum conservaruntque Latinum

      Debita servatae munia militiae.