10. de sancto Chrysogono et Anastasia

Chrysogonum in vinclis Anastasia fovebat.

Pluribus haec etiam solatia plura ferebat;

Nam vir hic asservans annos ergastula binos

Plurima perpetitur, Christi sub nomine, victor,

5

Insuper et Rufum custodem acquirit et eius

Quaeque reperta clientela est servare penates,

Cum qua vincit ovans Dominus certamine mactus.

Anastasiam coniux, ne invisere possit

Carceribus positos quos Christi ut membra colebat,

10

Obscuris solam iniiciens penetralibus abdit.

Praeclara haec ortu celebri, praeclarior actu,

Saevo addicta viro, votis at dedita Christo,

Haeret mente piis, caecis obsessa latebris.

Chrysogono sed anu gerula pia grammata legans,

15

Signat uti parvam sacrari praestitit undis

Mater eam, diva quae relligione nitebat.

Cuius post requiem infidi iuga dira mariti

Sumpserit, at nexus morbum mentita refutet,

Nocte die Domini amplexans vestigia Iesu;

20

Vir cum sacrilegis eius patrimonia vastans,

Se tenebris mersam penetralibus egerit atris

His quoque corpoream iamiam dimittere vitam

Autumet, ob Christum gaudens quam ponere malit;

Tristetur sed opes, coelo quas vovit ad assem

25

Virtuti, invisis scelerum famulentur amicis.

"Quare, serve Dei, supplex te deprecor, inquit,

Ores instanter Dominum vel corda iugalis

Subiuget ipse sibi, vel si videt igne vorandum,

Ferre locum iubeat, satius quod credo negare,

30

Quam Dominum fontemque manere fatentibus illum.

Testis Christus adest quod, iam si libera degam,

Sanctorum haerebo pedibus curamque piorum

Mente velut coepi vigili exercere laborem."

Rescribit precibus fusis confessor ad ista:

35

"Turbinibus tibi nutanti mundique procellis

Adveniet propere gradiens super aequora Christus;

Et fera belligeri fauce incita flabra draconis

Vno praecepti reprimet sermone relisa.

Ergo, maris velut in medio, patienter adorans

40

Expecta Dominum cum sancto mente propheta,

Proclamans: quid me turbans anima aegra fatigas?

Fide tuo in Domino, nempe ipsum pressa fatebor:

Ipse mei praeclara salus, et gloria vultus.

Muneris aetherei geminum amplexabere donum;

45

Cum tibi reddentur terrena, superna ferentur;

Namque ideo Dominus longum bona protrahit alta.

Ne sit vile quod impertit, cita neu data migrent;

Nec turbere, piis quod quondam adversa sequantur,

His equidem neque deciperis quin fixa probaris.

50

Haud tibi per hominem constat defensio tuta:

Nam maledictus homo in hominem spem ponere nitens,

Et benedictus homo in Domino spem figere gaudens.

Denique cuncta cave vigili peccamina mente.

Christi iussa tenes, eius solatia quaere.

55

Ille cito aspiciet placito sibi tempore versus,

Post noctis tenebras florentia lumina cernens.

Post hiemis glaciem, Boreae post frigus abactum,

Aurea verna tibi cedent, spirantibus austris;

Tum pressis sub amore Dei praesentia praebens

60

Nexorumque levans solamine vincula blando,

Siderea accipies et fine carentia dona."

Erigit his animum caligine clausa virago,

Lumen ut interius nequeant fuscare tenebrae;

Fortior at pollet pressuris, gaudet agone,

65

Angitur infelix socius, cumulatque furorem;

Atterit obsessam potuque ciboque negato:

Vix impendit aquam, consumptae ut morte iugalis

Liberius dominetur opum quas deserat illa.

Quae recipi se iam sperans haec ossa relegat

70

Consolatori: "Finis mihi corporis instat;

Esto memor nostri, tenebris animam egredientem

Ipse ut suscipiat patior pro cuius amore

Huius anus inici nobis quae coeperis ore."

Ille sub haec: "Lucem semper progredier umbris

75

Constat et aegroto licitum exspectare salutem;

Vitam post mortem: sic uno fine fatiscunt

Omnia mundani vel laeta vel aspera cursus,

Quo sit spes moestis desitque superbia laetis.

Velificant uno nostrae vectae aequore cymbae,

80

Remige sic uno cunctis corda acta feruntur.

Hic firma nexae quaedam compage carinae

Turbine pulsatae superant vada concita ponti;

Nonnullis trabium male capula iuncta phaselis

Tranquillo admissum rimis parit aequore pontum,

85

Et cito dispereunt tricantes quaerere portum.

Ast animis tu, verna Dei crucis inde tropaea,

Aptans te Domino, quo postquam vota subibis

Martyrii scandens palmae cum culmine ad ipsum."

Nec mora legatus peregrinis Publius oris

90

Efflat, et egelidum revocatur corpus in urbem

Coniugis. Hoc viso custodes limina linquunt

Diffugiuntque; probum tuta Anastasia vatem

Expetit enarrans lacrymasque et gaudia miscens

Quid factum, pia contigerint oracula quorsum.

95

Libera sic vinclis vinctorum servula Christi

Enitet asservans ergastula, vota ministrans.

Arbiter in sanctos huius tam pestis acerbae

Mactabat testes aquilinae in partibus agni;

Nec satis est lanio praesentum sanguine tingi,

100

Romanos enses latum quin spargit in orbem;

Carceribus servat quos praefectura per urbem

Diro mandat agi gladio; sibi mittier almum

Chrysogonum; sequitur voto gravis aere ministra,

Largaque devinctis etiam hic solamina praebet.

105

Denique Chrysogonus grassantis in ora draconis

Perductus, petitur laqueis, quatiturque secundis

Suadetur, vel praefectus, vel consul adoret

Numina Romulidum, neu spernat sacra parentum.

"Vnum (ait ille) Deum veneratum mentis adoro,

110

Corde colo suplici, sinceris prosequor actis.

Vestrorum simulacra deum quae vana probantur

Vtpote daemonicas contemnens exsecro thecas."

Famine quo pandens animi insuperabile robur,

Terminat egregiam, desectus colla, palaestram.

115

Membra salutifero populis ne iure niterent,

Livore aequoreis demersa lavantur in undis.

At non nereio praesumpta vorantur hiatu

Non ad portum hostis, vel inhospita littora, laeta

Sanctarum ad saltus veniunt legata sororum,

120

Cyoniae, Hyrenes, Agapesque, senex ubi iustus

Conderet haec Zoilus casto servanda cubili.

Panditur inde seni qua sit caput aequore vectum,

Inventumque velut sectum mox caede recenti

Deligitur, propriaque super cervice locatur.

125

Pace fruens martyr superaque in luce beatus,

Ipse sui curatoris memor esse probatur;

Apparensque seni dictarum bella sororum

Iam patranda, piaeque docet solamen alumnae

Hunc sumptum ire datam sanctorum sede quietem.

130

Ille ferens sacris divina sororibus orsa

Ter decimo explicitum testis post sole triumphum

Celsa sibi scandit penetralia martyre parta,

Pignoris eximia lecti mercede recepta.

Hinc in praedictas grassante latrone sorores,

135

Vt sibi fert iussum, non deserit alma ministra

Carcere detrusas Anastasia sodales,

Impendens geminum pietatis munere victum.

Nec minus indiguos rebusque foroque repulsos,

Nomine sydereo, gremio genitricis adoptat:

140

Omnia sollicite curans, patrimonia coelo

Condere deposcens, votis operaque laborans,

Ne qua latere sinat terris quae voverat astris;

Grassatorem etenim sequitur qui strage piorum

Ardet ubique loci vastas effundere caedes

145

Ac velut haudquaquam valeat reperire necandos

Qua pergit; ductare studet sub vincla repertos,

Quos inter Macedum dictas perducit ad urbes

Germanas nullo sudore abtrice dirempta,

Quae celso superat corde scruposa viarum

150

Quamque supernus amor per dura, per ardua tollit

Pharsaliae quaerens aptos ad dira ministros;

Trux leo victrices rapit huc ad saeva sorores,

Quas pia solatrix acres non inter agones

Deserit, haud mactas post clara tropaea relinquit;

155

Hisque aeternorum festiva palatia nactis

Regnorum, meriti thecas cultu ornat honoris.

Huius per multos superis legata supellex

Dum pollet celsis iam centuplicanda talentis

In terris augere bonum, pietatis amator

160

Non renuit gemina hanc praestans retinere lucerna,

Dum parili iungit Theodotem luce micantem.

Hostibus haec addicta sagax evadere curat

Mundani, saltu astra petens, laqueamina retis,

Zelantique proco sibi debita praedia linquens,

165

Nectitur aethereae studio exercenda magistrae

Quaelibet apta foro discens impendere coelo.

Haec omnis cura ambabus, haec sola cupido,

Matres ut genitis, solatia pendere sanctis,

Subsidium ferre indiguis, dare robora tritis,

170

Praesidium pavidis, suffragia tradere moestis,

Latis coelo opibus, raptisque ad sidera iustis.

Quaesitos solito lustrans ergastula mater,

Dum probat emeritos Anastasia migrasse,

Se lacrymis desolatam solatur amicis.

175

Quae fletu madida ora rigans secus antra reperta

Intrepido Christum nisu quia fassa roganti,

Traditur Illyrici stipato iure forensi

Praefecto, scitansque datam nihilominus ille

Accipit egregium tenero sub pectore robur

180

Quaerentique genus, causamque interrita pandit:

Adventus, Iesum super astra sedere profatur,

Praesentemque solo sanctis solamina ferre;

Nec negat his se sollicitam servisse ministram

Quos impugnarunt: trepidis auxisse vigorem,

185

Arma dedisse, viam monstrasse, levasse laborem

His se desertam queriturque repente relictam,

Aemula corda pio post hos fervore ferentem,

Hosque sequi cupidam, hinc et aperto lumine pausam

Quo post exactum tandem vestigia censum

190

Ipsa triumphantum ad coelos, vel sera sequatur;

Comperiens claram praeses gentisque togatae

Stirpe satam, regi ducit depromere dignum

Se praetextati sobolem servare prehensam

Christicolae tanto sectae nodamine captam

195

Nomine sub Christi, iugulum quae pendere malit.

Praecipit ille datam studio servarier omni,

Iussa tenens quid censor agat, quae munera ponat.

Exquirit praefectus opes, patrimonia poscit;

Accipiens impensa polo, libamina profert.

200

Probra Deum capiens, insana oracula censet,

Dementem demens vocitat, probat illa socordem,

Invalidumque animo veris secernere falsa.

Quaestor dicta refert regi, furit ille requirens

Milite quo fixam superet, queis dimicet armis,

205

Sacricolam eximium capiens uxore vacantem,

Tradit huic vel subdendam, fanoque, thoroque,

Vel si restiterit, subigendam tormine letho.

Ille datam gaudens varia in penetralia ducit,

Dissimilis diversa monens discrimina belli:

210

Hinc gladium, hinc aurum, gemmas hinc, inde catastas;

Mollibus hinc cunis argenti strata refulgent;

Ignibus inde feris ferri usta grabata renident;

Inde penu dapibus nimia stipe dite refertum;

Inde specu tenebris testisque horrescit acutis.

215

Quae verum lutum fortis testata virago,

Cernere se cumulos opulentos stercora censet,

Ferrea vincla poli pretiosa monilia ducit.

Ille putans spatio a coelis ad terrea volvi,

Fert triduum invitae iam iamque superna tenenti,

220

Allegatque decem sagas pervertere corda,

Indomitam visco laqueisve ligare columbam.

Hanc illae variis attentant retibus: aurum,

Ardentes gemmae, Parthique feruntur odores.

Illa polo defixa oculos, elataque palmas,

225

Stat precibus haerens, nec corda nec ora reflectens,

Non escam somnumve petens, sensuve pigrescens;

Cornicum ut voces aquila spernente fatiscunt;

Sic fusi suasus, immota hac stante, labascunt.

Cessum ubi post spatium muliebria tela relisa

230

Improbus insistens athleta libidinis audit,

Irrumpens sacra iam penetral per vota dicatum,

Nititur amplexus coelesti inferre puellae.

Quem subito cingens tenebris aorasia vallat.

Gyrat inane domus, Christi contingere servam

235

Invalidus; surdos vacuo vocat aere divos;

Queis tandem elusus, pestisque rigore coactus,

Astantes foribus clamans ciet, hisque receptus,

Evehitur, cultasque diu defertur ad aras,

Sacra litat, vitam a mortis ductoribus orat,

240

Orsa capit se digna pati dementibus ausis,

Tartareasque agitur raptus tysiphone sub umbras.

Libera bellatrix sociae magalia visit,

Et sibi gesta Deo Theodotae ex ordine pandit;

Solibus atque Dei noctes in laudibus addunt.

245

Bebricia interea Theodotes urbe petitor

Adveniens, opibus iustae perfunctus inique,

Hanc sibi connecti studio flagrabat inerti

Dumque dies vano insistens terit impete plures,

Invenit hanc pariter quae roboret ore sodalem,

250

Quam ferus abripiens censori addicit atroci,

Primatique suae Theodotem destinat urbis.

Ille piam sceleri nitens substernere tetro

Dum probat intrepidam, natum sub tormina primum

Destinat Evodium, pueri praecelsa profata

255

Indignans, flagris et matris in ora lacessit,

Robora cui genitrix cumulat sermone virili

Verberibus testans his gaudia sumere Christi.

Arbiter impuri dat scortatoris honestam

Sordibus addici, posthac meretricibus addi.

260

Incesto castam nisu temerante petenti

Naribus exundans valido fluit impete sanguis,

Improbus et clamat iuvenem fulgore nitentem

Auratae vestis solamina dedere matri,

Cuius agente datum pugno sibi naribus ictum.

265

Praecipit hic censor vastum succendier ignem.

Et trina cum prole rogo demergier almam.

Quae grates Domino referens, benedicit ovanter

Omnipotentis heri nomen, clementia cuius

Pignore se proprio nec saeclo separat isto,

270

Nec patitur Christi confessio sancta revelli,

Sed nec martyrii sinitur sub agone relinqui.

Coelica cum natis scandit sic praevia victrix;

Illyrici praefectus hians opplere crumenas

Munere, proventus matronae obsederat, abdens

275

Romuleam claustris matrem custode frequenti

Obseptam, tentansque animum sub pectore, sexus

Infirmi, validum, suadet praecepta magistri

Expleat, et facili census sibi dote remittat

Temnentem temnens imitetur munera Christum,

280

Illa terens firma calentia spicula parma:

Vertere me mandata iubes quae Christus egenis

Praecipit, ipse tibi locuples impendier orans,

Dum neque te mensa dignum decreverit auctor,

Pauperibus poni quam iussit amore benigno.

285

Munera quin si nostra iuvant, quod egere probaris

Accipito, et largis fidei ditesce talentis.

Dumque alterna serunt, censor rationis opimo

Deficiens antris victricem claudit opacis

Impugnansque minis panem vix sero ministrat.

290

At Dominus charam in tenebris non linquit alumnam,

Huic redhibens comitem dudum coelestia nactam;

Nec patitur desolari solamine dulci,

Noctibus insigni Theodotem lumine cinctam

Sedibus a superis ad caeca cubilia legans,

295

Cui socianda polo, ut sancto sibi vinxerat actu,

Haec dapibus mensam, varioque decore paratam

Apponens, pariterque preces ad sidera tollens

Aetherei solamen ei fundebat amoris,

Sensibus et carnis superum impendebat honorem,

300

Coelica regna petens coelesti ut luce niteret

Divinoque poli gauderet nectare pasci.

Hoc ubi ter denae decorantur lumine noctes

Defecisse fame, tetrisque horroribus hostis

Hanc ratus inquirit tamen an vel fraude supersit

305

Fortius illa vigens, meliusque reperta nitescens

Pellitur undique curam vinctae hoste ferente,

Mutatisque sigillato custodibus antro

Mergitur, et tenebris latet abdita mense secundo.

Nec sueto de more tamen solamina desunt,

310

Nec charam linquit comitem dilecta sodalis:

At solito refovens coelestibus educat escis,

Clarior illa nitens, hilarique augustior ore,

Dum dape siderea, divoque nutrimine floret,

Liquitur hostis iners, nisuque fatiscit inermi

315

Destituique tuens hoc se molimine, tentat

An pelagi invictam terris queat abdere lymphis

Admiscensque reis Thetidis iubet indier undis.

Flatibus acta ratis vastum raptatur in aequor;

Fluctibus atque feris spoliata addicitur armis,

320

Bis sexagenis sociis onerata tegendis;

Vndivagam lethi fremitu quatiente carinam,

Praesentem expositis intentant omnia mortem.

Ast animas horrore legens educere diro

Cunctipotens, famulae trepida sub sorte sodalem

325

Mittit, nutantis relevet quae corda tumultus.

Approperans aethra Theodote margine cymbae

Subsidit, firmansque animos de puppe labantes,

Componit celeri sternens tumida aequora nutu,

Et solans comitem vinctos simul advocat astris.

330

Eutichianus eos inter pietate serena

Pollebat, qui rura et opes amittere gaudens,

Fixus amore Dei contempsit gaudia saecli.

Qui quotiens quaesita palam promoverat orsa:

"Non mihi tollet (ait) Christum et qui vertice demet!"

335

Quem dum magnificant celebri sub honore sorores

Altera fluctisono ponti vallata susurro,

Altera vesano turbarum libera motu,

Christi facta Dei praesentia pectora sumunt,

Inque sali medio laeti, statione quieti

340

Ceu portus, cum nocte diem sine turbine iungunt.

Tertia lux terras palmarum nomine dictas

Fert, quae nonnullis vario certamine trusis

Gaudentes fulgere, piis augentur et istis.

Praecipiens coluber quibus egerentur arenis

345

Spectari, teneant alacres quae rura, capessit,

Vt valeant, quid agant, Christum quod corde sequantur.

Ille furens saevos celerat legare ministros

Crescentes reprimant nisu qui quolibet ausus

Maturant rabidi praecepta patrare lanistae.

350

Tum mentes mulcere dolis, terrere flagellis,

Invitare humiles, donis ferre ultima duris;

At non egregios aurum, non vulnera frangunt,

Non mors ipsa, animos properant ad funera fortes.

Bis centum hic subiere viri vario aethera ductu,

355

Quos septingentae comitantur agone puellae.

At ductrix robusta manus exercita, fixis

Vincta pedes palis, medios exsultat in ignes,

Exsultansque animam radiantia tollit in astra.

Funus Apollonia matris servante fideli

360

Curatum, multoque ut condit aromate membra,

Basilicae fabrica celebrique decore venustat,

Christus et emeritos insignibus auget honores.